Jan van Eyck: Jan van Beieren op het duin bij Scheveningen (1424)
Door: Boudewijn Bakker en Rolf Roos (versie 2017)
Jan van Eyck, Graaf Jan van Beieren op het duin bij Scheveningen, 1424, tempera en/of olieverf op perkament, 27,5 x 18,8 cm, in het Turijns-Milanese gebedenboek, fol. 59v, voorheen Turijn, Biblioteca Nazionale (verbrand in 1904), naar een reproductie uit 1902 (detail)
De hier afgebeelde miniatuur maakte ooit deel uit van een rijk geïllustreerd manuscript met gebeden en misteksten dat bekend is geworden als het Turijns-Milanese getijdenboek. Een deel daarvan, met onder andere deze miniatuur, is in 1904 verbrand.(noot 1: Zie Durrieu 1903.) Het boek was nog voor 1400 begonnen in Frankrijk maar na een verdeling van het oorspronkelijke werk in twee delen kwam dit deel, dat toen nog maar gedeeltelijk was geïllustreerd, in handen van de edelman Jan van Beieren. Deze verjoeg zijn nicht Jacoba van Beieren als gravin van Holland en vestigde zich in 1420 in Den Haag. Jacoba bleef hem bestrijden vanuit Engeland; zij had waarschijnlijk de hand in een vergiftigingspoging in de zomer van 1424, waaraan Jan in januari 1415 overleed.
Vermoedelijk had hij Jan van Eyck – die geboren was in Maaseik – als hofschilder meegenomen uit Luik. Het belangrijkste bewaard gebleven werkstuk van Van Eyck uit die vijf Haagse jaren zijn de miniaturen die hij met zijn medewerkers heeft geschilderd in het gebedenboek. Tegenwoordig neemt men aan dat deze zijn ontstaan in de laatste jaren van Jans leven. Een paar daarvan vertonen verbluffend werkelijkheidsgetrouwe weergaven van Hollandse landschappen. Twee daarvan, samen op één pagina en vermoedelijk daterend uit 1424, kunnen zelfs nauwkeurig worden gelokaliseerd. Het gaat hier vooral om Het gebed op het duin. (noot 2: Zie Van Buren 1996, pp. 117-128, 172; Kemperdick/Lammertse 2012, pp. 98-102, 284-289.)
Jan van Eyck, Turijns-Milanese gebedenboek, fol. 59v, 1424, tempera en/of olieverf op perkament, 27,5 x 18,8 cm, voorheen Turijn, Biblioteca Nazionale (verbrand in 1904), naar een reproductie uit 1902
Op deze miniatuur zien we een edelman op een wit paard te midden van zijn adellijke gevolg, onder wie een ridder met een vlag die onmiskenbaar naar Jan van Beieren verwijst. Hij staat op een duin bij een dorp met een hoge vuurbaak en een kerk en hij bidt tot God de Vader in de hemel. Op de bladzijde tegenover de miniatuur stond de tekst van een gebed, waarin een vorst God om hulp vraagt bij het landsbestuur. [noot: Delisle of Châtelet] Vrijwel zeker heeft graaf Jan aan Van Eyck opgedragen hem te schilderen terwijl hij zelf dat gebed uitspreekt. De gekozen plek is symbolisch: de graaf staat op een van de hoogste punten aan de rand van het door hem bestuurde gebied en overziet het als het ware tijdens zijn gebed, omringd door zijn ‘staf’.
De miniatuur onderaan de bladzijde vertoont een breed uitzicht vanaf de rand van Den Haag over het landschap tussen Den Haag en Delft, met een paar gewapende ruiters en edelvrouwen die als het ware toezicht houden op het kennelijk welvarende land. Dit beeld werkt als een nadere toelichting op de hoofdvoorstelling.
Jan van Eyck, Gezicht op Delft vanuit Den Haag, 1424, tempera en/of olieverf op perkament, 26,4 x 20,3 cm, in het Turijns-Milanese gebedenboek, fol. 59v, voorheen Turijn, Biblioteca Nazionale (verbrand in 1904), naar een reproductie uit 1902 (detail)
Jan van Eyck, Graaf Jan van Beieren op het duin bij Scheveningen, detail
Waar het in dit boek vooral gaat is het duinlandschap op de achtergrond van het grafelijke gebed. Volgen we de voorstelling op de achtergrond van links naar rechts dan zien we achtereenvolgens de zee, het strand met verspreide schepen en mensen doorlopend tot aan de horizon, een onregelmatige kale vlakte met wat struikgewas, daarachter een dorp met een kerkje en uiterst rechts een hoge bakstenen vuurbaak. Op de voorgrond, vlak achter en beneden het gezelschap, zien we een bos met een zandpad dat afloopt naar het strand. Vee is nergens afgebeeld, alleen adellijke honden en paarden.
Het dorp met die hoge vuurbaak vlak ten zuiden van de bebouwing is zonder moeite te herkennen als Scheveningen (andere kandidaten zoals Katwijk of Wijk aan Zee vallen af omdat die verder van Den Haag liggen). De lichte buiging van de kustlijn naar de horizon zien we vaker bij kustgezichten. Het is een compositorische ingreep die het diepteverloop naar de horizon accentueert, maar niet echt strijdig is met de werkelijke loop van de kust.
Tijd en seizoen
Ondanks de lichte bewolking is het zonnig weer. Samen met het groene gewas lijkt dit een zomerse dag op te roepen.
Natuur en landschap
Zeer interessant is de openheid van het landschap bij het zeedorp die correspondeert met het vanouds bekende intensieve gebruik van het landschap, waarbij geen boom bleef staan en elke struik benut werd. Nog interessanter is het voorkomen van een (grafelijk?) bos op de voorgrond. In het duin geplaatst maar ongetwijfeld ooit meer landinwaarts gelegen. Reacties en aanvullingen op dit stuk en het beeld zijn van harte welkom!
Literatuur
Paul Durrieu (ed.), Heures de Turin : quarante-cinq feuillets à peintures provenant des Très belles heures de Jean de France, duc de Berry : reproduction en phototypie d’après les originaux de la Biblioteca Nazionale de Turin et du Musée du Louvre, Parijs 1902
Anne H. van Buren e.a., Das Turin-Mailänder Stundenbuch / Les Heures de Turin-Milan / The Turin-Milan Hours, 2 dln, Luzern 1996
Stephan Kemperdick en Friso Lammertse, De weg naar Van Eyck, cat. tent. Rotterdam 2012
De volgende passage is m.i. niet meer relevant: [[Volgens prof. Hugo van der Velden (UvA), die het boek Jan van Eyck in Holland schreef (2012) schreef, zou het om Scheveningen gaan. Andere (minder waarschijnlijke) kandidaten zijn Katwijk en Wijk aan Zee. Deze plaatsen kunnen in verband worden gebracht met inhuldigingsplekken van de graaf, zogenaamde ‘huldtonelen’, respectievelijk bij Katwijk (thans onzichtbaar) en Heemskerk (nog steeds bestaand met 19e-eeuws gedenkteken van D.M. Gevers). Zie ook het artikel elders op deze site.
Jan van Beieren die in vele machtsconflicten verwikkeld was zal zich zeker ook waar mogelijk hebben laten huldigen. Zie voor de infrastructuur en de ligging van het Huldtoneel in Noord-Kennemerland de desbetreffende passage uit Duinen en mensen Kennemerland (2009).
Reconstructie herenwegen in Noord-Kennemerland ]]]
Mooie documentatie en welhaast zeker moet hier sprake zijn van de Hollandse kust in de tijd dat Jan van Eyck aan het Hof van Holland werkzaam was.
De reden dat ik reageer is, dat er namelijk nog een miniatuur heeft bestaan met een landschapsgezicht gezien vanaf het Haagse Galgenveld bij Rijswijk in de richting van Delft en die zeer waarschijnlijk gemaakt is door Jan van Eyck rond 1425. Voorts is rechts van de miniatuur de Rijswijkse kerk met toren te zien en in het verschiet de toren van de oude Kerk van Delft en de Nieuwe kerk in aanbouw maar nog zonder toren maar alleen het schip, zij dat allemaal nogal vaag maar net genoeg om de situatie te kunnen plaatsen. Voorts is er ook de Graaf Jan van Beieren met gevolg op afgebeeld.
De miniatuur was een onderdeel van een getijdenboek dat in 1904 helaas verloren ging door brand in de bibliotheek van Turijn (in Turijn vliegt alles in brand), maar nog wel een foto van is gemaakt.
Deze is te zien op blz. 85 van het nog niet lang geleden uitgegeven boek (2015) geheten “De Derde stad van Holland, geschiedenis van Delft tot 1795
Beste Louis,
heel interessant en zou graag dit beeld zien. Is het mogelijk dat je een scan stuurt? Dan plaats ik het graag online bij dit artikel. Beide miniaturen gingen bij zelfde brand verloren lijkt me….
Met vriendelijke groet
Rolf Roosnatuurmedia.nl)
(postbus
Beste Louis,
het duurde een tijdje voor gezicht op Delft ook boven water kwam (via fotowerk door Boudewijn Bakker in de UB, Amsterdam waarvoor mijn dank; hij dateert het 1422). Ik heb het er bij geplaatst en de analyse van wat er te zien is op de kustlijn nog wat verder aangescherpt.
Meer inzichten altijd welkom.
Rolf
Beste Rolf,
Ik ben er achter gekomen dat de bewuste miniatuur waarover ik het had, met het gezicht richting Delft rond 1425 een miniatuur was dat onder de grote miniatuur was geschilderd dat jullie hebben afgebeeld op deze web pagina, nl. het gezelschap op het strand en de graaf van Holland op het witte paard. Onder die grote miniatuur was een nog kleinere miniatuur afgebeeld en dat is de miniatuur waarover ik het had, nl. die met het gezicht naar Delft met de Nieuwe Kerk nog in aanbouw. Inderdaad is dat getijdenboek dat zich in Turijn bevond rond de vorige eeuwwisseling verbrand.
Inderdaad is de kwaliteit van deze twee minaturen van zo’n hoge kwaliteit dat het wel Jan van Eyck of zijn broer Hubert van Eyck moet zijn geweest.