Sporen uit de twintigste eeuw in de Helderse Duinen

Jarni van Roon

In 2020 begon Jarni van Roon met de pre-master Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hiervoor moest hij een scriptie schrijven over een eigen gekozen onderwerp. In onderstaand artikel een paar hoofdlijnen van zijn verhaal (red.).

Ik ben geboren in Den Helder, waar ik tot mijn 22e gewoond heb. Den Helder is rijk aan historie, daarom was het voor mij een kans om de stad nog beter te leren kennen. Over de binnenstad is al veel geschreven; hoe deze gebombardeerd is tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarna opnieuw opgebouwd werd. Dat is een bekend onderwerp. Waar minder over geschreven is, is de cultuurgeschiedenis van de duingebieden in Den Helder. Den Helder kent namelijk een aantal prachtige duingebieden. Voor mijn onderzoek heb ik mij gefocust op twee heel verschillende, aan elkaar gelegen gebieden, namelijk: de Grafelijkheidsduinen en de Donkere Duinen. Deze duingebieden liggen ten zuiden van het dorp Huisduinen, maar verschillen enorm van elkaar. In mijn onderzoek heb ik mij gefocust op de ontwikkelingen van de twintigste eeuw.

In de Grafelijkheidsduinen zijn historische sporen te zien van drie verschillende elementen: de twee Wereldoorlogen en een intensieve drinkwaterwinning. De Donkere Duinen hebben in de twintigste eeuw een compleet ander traject doorlopen. Het gebied heeft een grote transformatie doorgemaakt. Voorheen was het een duingebied dat zou kunnen lijken op de Grafelijkheidsduinen, maar tegenwoordig is het een recreatiegebied. Daarnaast is het dennenbos zich langzaam aan het omvormen tot een loofbos. Hieronder ga ik verder in op de sporen van de twintigste eeuw, die nog zichtbaar zijn in de twee duingebieden. 

Grafelijkheidsduinen

De Grafelijkheidsduinen zitten vol met oorlogssporen, zowel van de twee Wereldoorlogen als van eerdere oorlogen. Allereerst de sporen van de Eerste Wereldoorlog. Als reactie op deze oorlog zijn er drie sets aan bunkers aangelegd op een centrale locatie. Deze maken deel uit van de Stelling Helsdiep. Stelling Helsdiep werd tussen 1916 en 1939 aangelegd als verdediging tegen een nieuw fenomeen, namelijk het ‘indirecte vuur’. Dat houdt in dat men specifiek richtte op centrale verdedigingswerken. Door drie sets te verspreiden over de duinen, probeerde men dit tegen te gaan. De sets bestaan uit drie gebouwen: een geschutsemplacement, open bedding en een later in 1939 toegevoegd personeelsonderkomen. 

De Tweede Wereldoorlog heeft meer sporen achtergelaten in de Grafelijkheidsduinen. De Grafelijkheidsduinen gingen deel uitmaken van de Atlantikwall: de duizenden kilometers lange verdedigingslinie door Europa. De meest prominent zichtbare bunkers hiervan zijn onderdeel van de De Flagruko Den Helder – W.N. 123a M stelling. Deze stelling omvat in totaal twaalf bunkers, waarvan de bekendste natuurlijk de Kroontjesbunker ofwel de FL250 is. Deze bunker was de commandopost van de Duitse Marine in Den Helder. Daarnaast zijn er een aantal schuilplekken, wasplekken en verblijfsplekken voor soldaten.

In totaal zijn er nu nog 36 bunkers te vinden. Maar niet alleen bunkers zijn zichtbaar in de Grafelijkheidsduinen, er zijn ook een aantal bomkraters! Engelse bommenwerpers richtten regelmatig op het onderkomen van de Duitsers in Huisduinen. Deze misten soms hun doel, waardoor ze terecht kwamen in de Grafelijkheidsduinen. Hieronder staat een kaart met de (resten) van alle oorlogssporen in de Grafelijkheidsduinen.

Misschien ietwat minder spannend dan de oorlogssporen, zijn de sporen van de waterwinning in het landschap van de Grafelijkheidsduinen. Hoewel deze nog wel nadrukkelijk aanwezig zijn! Tot aan 1983 vond waterwinning in de Grafelijkheidsduinen plaats. Het was niet altijd even intensief, maar op het hoogtepunt van de waterwinning gaf de gemeente Den Helder een dringend advies aan de burgers: doe voorzichtig met het water, het zoete grondwater in de duinen begint op te raken. Het voornaamste restant is het oude pompstation. Dit pompstation is in de tweede helft van de negentiende eeuw opgezet om het water uit het gebied te pompen en via strandpijpen naar de haven te transporteren. Zo konden de schepen die via het Noord-Hollands Kanaal kwamen, gebruik maken van het water. Het pompstation verkeert echter niet meer in origenele staat. De toren naast het gebouw is verwijderd, evenals de schoorsteen en delen van de façade. Toch blijft het een duidelijke herinnering aan een vervlogen tijd. 

Naast het pompstation is de contour van een prise d’eau te vinden. Een prise d’eau is een lange, rechte sleuf in het landschap, waardoor er een sloot ontstaat. Als de duinbodem veel grondwater bevat, stroomt dat vanzelf de de prise d’eau in, waarna het direct opgepompt kan worden. Onderstaand is een kaart waarop alle sporen van de waterwinning in de Grafelijkheidsduinen aangegeven zijn. 

Donkere Duinen

Zoals gezegd, hebben de Donkere Duinen in de twintigste eeuw een geheel andere ontwikkeling doorgemaakt dan de Grafelijkheidsduinen. In 1910 werden er voor het eerst plannen opgesteld om de Donkere Duinen te bebossen, waarna in 1917 de voorbereidingen van start gingen. De eerste boom werd in 1920 geplant, waarna er in vijf fases verder werd geplant. Tijdens mijn onderzoek was het lastig om de fasering van de bebossing duidelijk te krijgen. Zelfs in de archiefstukken van het Regionaal Archief in Alkmaar kwam ik geen eenduidige jaartallen over de fasering tegen. Ook was er helaas geen informatie beschikbaar over de oprichting van de camping, hoewel deze volgens de kadastrale kaarten al zeker sinds 1961 bestaat. Wel is duidelijk omschreven dat in 1928 speciale loofboomsoorten werden toegevoegd aan de eerder geplante dennenbomen, om zo een gevarieerd bosbeeld te krijgen. Om een duidelijk beeld te schetsen van welke boomsoorten waar te vinden zouden zijn, heb ik hieronder een kaart geplaatst. Erg leuk om zelf op zoek te gaan en te boomspotten!

Tijdens de bebossing zijn ook een aantal recreatie-elementen aangelegd, waarvan de vijver het duidelijkst is. Waar bijna niks meer van te vinden is, is de kinderboerderij die tientallen jaren in de Donkere Duinen heeft gestaan. In 1972 werden daar voor het eerst schetsen voor gemaakt en tot in 2006 hebben hier varkens, pauwen, geiten en een hertenkamp rondgelopen. In 2006 is de boerderij expres afgebrand wegens de verhuizing; de dieren werden verplaatst naar de Helderse Vallei. Van de kinderboerderij zijn dan ook geen materiële sporen te vinden, maar het heeft wel een duidelijk spoor in het landschap achtergelaten. Vergelijk de eerste schets en een huidige hoogtekaart maar eens! 

Tot slot

Zowel de Donkere Duinen als de Grafelijkheidsduinen bevatten vele sporen uit de twintigste eeuw, maar de twee gebieden hebben wel duidelijk verschillende ontwikkelingen meegemaakt. Dat maakt een bezoek aan beide gebieden zo interessant. Daarom raad ik het zeker aan om een wandeling door beide gebieden te maken en te kijken of je wat van de oude sporen terug kunt vinden! Helaas is het vaak lastig om de sporen in de Grafelijkheidsduinen daadwerkelijk van dichtbij te bekijken: de duinen zijn een beschermd natuurgebied en daardoor voor het grootste gedeelte niet vrij toegankelijk. Via de openbare paden zijn de bunkers uit de Tweede Wereldoorlog wel duidelijk te zien. Op de Open Monumenten Dag zijn meerdere bunkers toegankelijk die zeker een bezoekje waard zijn!

Herkomst afbeeldingen:

Afbeelding 1: Bunkerinfo

Afbeelding 2: Visit Wadden: https://www.visitwadden

Afbeelding 3: Satellietfoto met eigen toevoegingen 

Afbeelding 4: Mondriaanfonds (fotograaf: Sanne Kabalt)

Afbeelding 5: Satellietfoto met eigen toevoegingen 
Afbeelding 6: Kadasterkaart via topotijdreis met eigen toevoegingen
Afbeelding 7: Regionaal Archief Alkmaar, Archief Gemeente Den Helder (1882) 1919-1994 (1998) (toegangsnr. NL-AmrRAA25.1.1.004, inventarismap II.C.6.6), 1882, 1919-1994 en 1998.

Verder lezen:

Kraters en campings, Scriptie, Jarni van Roon, 2021

Duinen en mensen Noordkop en Zwanenwater, Rolf Roos e.a., 2011; deels te zien op duinenenmensen.nl en ook online te bestellen.