Bij de voorbereiding van teksten over duinlandbouw voor het boek Duinen en mensen Texel trof Nico van der Wel in het Noord-Hollands Archief een kaart die hem verraste. Verpachting van duin en Mient op Texel van 1855 tot 1886 kwam dankzij deze kaart weer aan de dag. Het is bovendien de eerste kaart waarop de eens beroemde mientgronden van Texel zijn ingetekend (de roodbruine inkleuring is toegevoegd). Dertig jaar boekhouding (want de pachters moesten betalen) en geschiedenis op 1 kaart.

De kaart speelt een belangrijke rol in het nieuwe boek Duinen en mensen Texel. Hij vormt een prachtige aanvulling op de geschiedschrijving, want er bestaan van de Mient geen goede foto’s en nauwelijks schilderijen. Wel zijn er verhalen over bittere armoe (van kleine boeren in plaggenhutten) en grote rijkdom (van de natuur). Er was een Kogermient en een Westermient, samen honderden hectares groot en plaatselijk zeer drassig door overvloedig toestromend duinwater en slechte afwatering.

Kaart van mient met pachters op Texel 1876-1885

De context

De Mient van Texel lag vanaf de middeleeuwen tussen het Oude Land van Texel en de duinen, in een strook van Den Hoorn tot De Koog van maximaal 1,5 km breed. De Mient lag aan de binnenduinrand en bestond uit vochtige heidevelden en graslanden. Oorspronkelijk waren dit uit zandige wadgronden die tegen het eind van de 13e eeuw en in de 14e eeuw deels ingedijkt en later overstoven zijn. De aanduiding ‘mient’ is ontleend aan het eeuwenlange gemeenschappelijk gebruik van deze gronden.
De Mient van Texel is legendarisch. Hij bestond uit zeer arme, vaak natte heidevelden aan de binnenduinrand van Texel. Eeuwenlang gemeenschappelijk benut door vooral bewoners van De Westen en De Koog, vanaf de 19e eeuw verpacht en zelfs bewoond. Vanaf 1899 werden de mientgronden grootscheeps ontgonnen en bebost. Vlak daarvoor werd hij beschreven door de eerste botanici en andere natuurliefhebbers (o.a. Jac.P. Thijsse).
Op oude kaarten van Texel werd de Mient niet of onduidelijk onderscheiden. Onlangs stuitte Nico van der Wel, co-redacteur van Duinen en mensen Texel, in het Noord-Hollands Archief op een bijzondere kaart van Texel uit het midden van de 19e eeuw. De kaart diende ruim 30 jaar als ambtelijk document. De indeling van duin- en mientgronden in pachtpercelen en vele details over het duinlandschap zijn ingetekend. Ook de Mient zelf is ingetekend.

Voor een indruk van hoe het was, een ooggetuige uit de 19e eeuw, F.W. van Eeden (1867): “De vale golvende oppervlakte steekt af bij de geelwitte duinen in het verschiet. Het groen van het heidekruid is bruinachtig en als verschroeid; de rozerode bloempjes vallen door hunne kleinheid niet in het oog. Een half begroeid pad slingert over die heuveltjes op en neer en vertoond hier en daar bleeke, onregelmatige strepen. Overal stilte, alleen in de verte hoort men de zee ruischen.”

Wat de kaart aan nieuws oplevert

De kaart uit het Noord-Hollands Archief is gebaseerd op kadastrale landmetingen van Texel van begin 19e eeuw. De ‘Buitenvelden’ achter de Zanddijk van 1630 zijn al ingepolderd tot de Polder Eierland (1835), maar het kaartbeeld van de nieuwe polder is nog leeg, afgezien van de Postweg en de Hoofdweg en vele ‘bruggen’. Ook omdat dat de Nederlanden op de kaart nog open liggen naar zee (rond 1850 afgesloten) en de stuifdijk op de Hors (uit 1846) ontbreekt, is het aannemelijk dat de kaart de situatie van 1840 of kort erna weergeeft.
Op de oorspronkelijke kaart is van alles ingetekend, met kroontjespen. Uniek aan deze kaart is dat de Mient erop staat, duidelijk onderscheiden van duinterrein (westelijk) en cultuurland (oostelijk). Er is zelfs een strookje Mient getekend aan de randen van de Naal en de Kuil bij Den Hoorn, waarvan tot op heden restjes zijn terug te vinden. Er lopen wegen overheen. De piepkleine nederzetting ‘Koog’ (ofwel De Koog) stond niet op de oorspronkelijke kaart maar is ingetekend met kroontjespen. De nederzetting ligt niet in de duinen maar op mientgrond, en het stuk ‘Mientveld’ oostelijk ervan heet verwarrend genoeg ‘De Koog’. Behalve de grens tussen duin- en mientgronden lijken ook de duinvalleien en de namen ervan ingetekend.

Van gemeenschappelijk gebruik naar pacht

Het gemeenschappelijke gebruik van de Mient door inwoners van Den Hoorn, De Westen en De Koog hield aan tot na de Franse tijd. Tot 1800 zal er hooguit hier en daar kleinschalig land zijn ontgonnen. Landbouw op de Mient bestond waarschijnlijk uit beweiding door schapen en wat jongvee. Er werd brandstof gewonnen (heide), en zoden en strooisel voor in de stal.

Detail van kaart van mient met pachterpercelen op Texel 1876-1885

Na de Franse tijd (1795-1815) is de toestand van de Mient slecht, met name door grote zandverstuivingen en door de ongelimiteerde benutting. Dat doen niet alleen de arme inwoners van de dorpen, zoals de bedoeling was, maar ook anderen. Het leidt tot streng gereguleerde verpachting van duin- en mientgronden, eerst door het Rijk, vanaf 1855 door Provincie Noord-Holland.
Het onderscheid tussen duin, mient en duinvalleien was belangrijk voor de functie van de kaart: ambtelijk document bij de verpachting van duin en Mient aan duinboeren vanaf 1855. Duin en Mient waren toen in bezit van het Rijk, maar het ‘genot’ was voor de provincie, die het gebied ging exploiteren door verpachting. In 1855 liep de erfpacht van het grootste deel van het gebied aan H. van Lit af. De provincie besloot om de totale oppervlakte aan duin- en mientgronden van de Hors tot en met Eierland te verdelen in percelen, en die voor vastgestelde perioden te verpachten onder strikte voorwaarden. Op mientgronden en in duinvalleien waren meer activiteiten toegestaan dan op duin, o.a. in verband met het risico op zandverstuiving. De perceelgrenzen werden in het veld gemarkeerd met witgeschilderde houten palen. Daarvan staan er nog enkele in het veld, zie ook Duinen en mensen Texel pagina 30. De percelen werden ook omschreven in de pachtvoorwaarden.

Tot 1885 steeds hogere pachtsommen

Rechtsonder op de kaart staan drie lijstjes met pachters van drie pachtperioden: van 1855 t/m 1869 (onder), van 1870 t/m 1875 (midden) en van 1876 t/m 1885 (boven). Duidelijk is dat de jaaropbrengst van de pacht in de loop van de tijd sterk toenam. Na 1885 hield de pacht niet op, maar deze kaart werd niet verder gebruikt.
De pachtsommen stegen sterk. Perceel 4 is gedurende de gehele periode een van de meest gewilde en daardoor duurste percelen. Het is ongeveer 350 ha groot en bestaat voor ongeveer de helft uit mientgrond en grote stukken duinvallei. De jaarlijkse pacht van dit perceel gaat van 405 gulden in 1855 naar 1410 gulden in 1876. Deze bedragen zijn qua koopkracht te vergelijken met respectievelijk 3300 en 14.000 Euro anno 2013. Minder gewilde percelen lagen in de Slufter en rond Eierland. Perceel 15 is ongeveer 400 ha groot en beslaat grofweg het zoute landschap van de Slufter. Dit perceel is veel goedkoper maar stijgt evengoed sterk, van 75 naar 200 gulden (respectievelijk 600 en bijna 2000 Euro anno 2013).
De stijging van de pachtsommen weerspiegelt de hoge vlucht die de landbouw in Nederland van ca 1845 tot 1880 nam. Gedurende deze hele periode stegen de landbouwprijzen, o.a. door een sterke groei van de export. (Na 1880 kelderden de prijzen. Bijvoorbeeld: graanprijzen daalden door goedkope invoer uit Amerika, boter werd minder gewild door de opkomst van margarine. Voor Texel zijn deze voorbeelden minder relevant doordat akkerbouw en melkveehouderij er niet zo omvangrijk waren.)

Verpachting leidde mede tot de huidige duinnatuur

Aan het eind van de periode dat deze kaart gebruikt werd veranderde de situatie op duin en Mient sterk. De aanleg van de Lange Dam (1855), de sloot door de Nederlanden en het Slufterdijkje (1874) hadden mede als doel om delen van het duingebied langs de Zanddijk te verzoeten en daarmee geschikter te maken voor landbouw. Landschap en natuur in de Muy, de Nederlanden en de Slufter hadden er zonder deze maatregelen heel anders uitgezien. Ook de aanleg van de Moksloot (1880-1881, ingetekend met blauwe inkt) diende om de benutting van dit natte gebied te vergemakkelijken, en heeft landschap en natuur ter plekke diepgaand beinvloed. Voor beide gebieden geldt dat de natuurontwikkeling van na 1990 heeft voortgebouwd op de pacht en de inrichtingsmaatregelen uit de periode 1855-1886.

Ook na 1886 veel ingrepen

Na 1886 gaan de ingrepen in het landschap door. In het gebied van Slufter en Muy legt men nieuwe stuifdijken aan in 1888 en 1925, en tot 1908 worden in de Muy nieuwe percelen ontgonnen voor de landbouw. Tot 1920 worden nabij Eierland enkele duinvalleien ontgonnen, meestal tot grasland. Vanaf 1899 wordt een groot deel van de Mient grootscheeps ontgonnen en bebost. Het grootste deel is bebost, belangrijke relicten zijn o.a. het Alloo en het Mientje. Vanaf 1899 is vrijwel heel het duin- en mientgebied in beheer bij het nieuw opgerichte Staatsbosbeheer, dat ook de verpachting overneemt van Provincie Noord-Holland.

Uit het boek: de Mient

Kaart van mienten met pachters op Texel 1876-1885

Ontcijfering kaart incl. lijsten van pachters en wat ze betaalden