Kaart van het Noordhollands kustgebied vanaf Petten benevens Wieringen en Texel, schaal ca 1:25.000 (ongelijk), 1552

Jan van Scorel (1495-1562) en medewerkers
Den Haag, Nationaal Archief, inv.nr. VHT 2486
2.40 x 0.78 m, pen en penseel in kleur met waterverf op papier op linnen, met opgeplakte correcties op papier.

Deze ongewoon omvangrijke kaart is vervaardigd ten behoeve van een octrooi-aanvraag bij keizer Karel V voor de bedijking van de Zijpe door enkele ondernemers onder leiding van Jan van Scorel. Het octrooi werd verleend op 31 maart 1552, en de kaart was vermoedelijk een bijlage bij de aanvraag zelf, die niet bewaard is gebleven.

De Zijpe was een inham van de Noordzee tussen Petten, Callantsoog en Schagen. De kaart geeft echter een veel groter gebied weer, blijkbaar om de leden van de keizerlijke Grote Raad in Mechelen, die over de besluitvorming in dezen ging, een duidelijk beeld te geven van de geografische context.
De makers hebben tenminste één veel oudere kaart gebruikt, want het algemene kaartbeeld is dat van kort voor of omstreeks 1500. Dit blijkt uit enkele ‘verouderde’ topografische details, zoals de kerk van Petten, die met behulp van papieren opplaksels zijn gecorrigeerd (zie online een bespreking van details bij Petten afkomstig uit Duinen en mensen Noordkop en Zwanenwater). In 1508 is inderdaad Holland noordelijk van Santpoort voor de overheid opgemeten; die kaart is niet bewaard.
Op de kaart is de voorgenomen bedijking van de Zijpe al in volle gang. Ook deze blik in de toekomst is kennelijk bedoeld om de aanvraag te verduidelijken. Dit aspect geeft de kaart naast zijn omvang nog een extra bijzonder karakter, dat bovendien versterkt wordt door de vele landschappelijke en – ook op kaarten uit die tijd ongebruikelijke – menselijke details. Naast de dijkaanleg door vrolijk gekleurde arbeiders zien we vissers, ruiters en bemande karren. Op Texel staan de bakens afgebeeld bij het Marsdiep met daarin een handelsschip, en op Eierland worden eieren geraapt.
Het gedeelte van de kaart met Texel en Wieringen is in 1976 door boekhandel Het Open Boek gereproduceerd en uitgegeven samen met een toelichting over alle topografische details geschreven door Henk Schoorl. Deze Ballade van Texel is ook online is te vinden.

Geschiedenis

Sinds omstreeks 1150 viel de Noordkop van Holland uiteen in drie eilanden: Callantsoog, Huisduinen en Texel. Vooral De Zijpe vormde een ernstige bedreiging voor het binnenland. Sinds de 14e eeuw werden er steeds opnieuw pogingen tot bedijking gedaan, die echter alle mislukten. De bedoeling was niet alleen betere bescherming tegen het watergeweld, ook de behoefte aan landbouwgrond om de groeiende bevolking te voeden was een belangrijk motief.
Ook de polder van Jan van Scorel heeft maar enkele jaren bestaan. Van de volgende zeedijk sloeg de Allerheiligenvloed van 1570 opnieuw grote delen weg. Pas kort voor 1600 lukte het een blijvende bedijking aan te brengen. In het huidige landschap is deze Zijperzeedijk nog prominent aanwezig, bijvoorbeeld aan de oostzijde van het Zwanenwater, een natuurgebied dat zijn ontstaan mede aan deze dijk heeft te danken.

Kunsthistorie

De kunstenaar of geograaf die een bepaald gebied of ‘landschap’ wilde weergeven probeerde vanouds twee doelstellingen te combineren, die in feite onverenigbaar waren, namelijk een zuivere plattegrond en een aanschouwelijke voorstelling van de feitelijke situatie. Een in de zestiende eeuw veel toegepaste oplossing was dat een meetkundig vervaardigde plattegrond achteraf werd ingevuld met driedimensionale elementen, liefst vanuit dezelfde hoek gezien. Deze kaart is daar een prachtig voorbeeld van.
De typische tekening van de menselijke figuurtjes en bepaalde arceringen in het landschap zijn zeer verwant aan met zekerheid aan Van Scorel toe te schrijven tekeningen. Daarnaast zijn echter ook andere handen herkenbaar. De kaart is daarom vrijwel zeker getekend onder leiding van Jan van Scorel en vermoedelijk gedeeltelijk door hemzelf, in zijn Utrechtse schilderswerkplaats (schriftelijke mededeling van prof. Molly Faries, okt. 2015).

Jan van Scorel is geboren als onwettig kind van de pastoor van Schoorl en zijn huisvrouw. Al jong werd hij wees, maar het begaafde kind moet de aandacht hebben getrokken van graaf Jan IV van Egmont, bewoner van het naburige slot Egmond en stadhouder van Holland. Financieel gesteund en maatschappelijk gepousseerd door Jan en later door zijn zoon Floris, keizerlijk bevelhebber van de keizerlijke troepen, slaagde Van Scorel er in zowel zakelijk-artistiek (als kunstschilder) als in de bisschoppelijke hiërarchie (als kanunnik van Sint Marie in Utrecht en beheerder van bisschoppelijke bezittingen) een aanzienlijke en machtige positie te verwerven in de kring van Hollandse vertrouwelingen van de keizer. Het plan om de Zijpe te bedijken was dan ook zonder twijfel bedacht in overleg met Floris van Egmont.
Jan van Scorel was een inventief technicus: hij bedacht onder andere een baggermolen en een soort bouwbeton, dat vermoedelijk is toegepast bij de bedijking van de Zijpe in 1552-1553. In dat licht is het niet vreemd te veronderstellen dat hij ook het landmeten en kaarttekenen beheerste, net als zijn Italiaanse voorgangers Raphael en Leonardo da Vinci en zijn Amsterdamse collega-schilder Cornelis Anthonisz. Bij het maken van deze kaart heeft hij echter in hoofdzaak gebruik gemaakt van ten minste één oudere kaart van omstreeks 1500.

Jan van Scorel ca 1550 detail kaart Nova Roma (Nationaal archief nr VTH 2473)

Daarnaast is er een door Van Scorel getekende en alleen in copie bewaard gebleven plankaart van de ingepolderde Zijpe met daarin zeven kerkdorpen, verwijzend naar de zeven hoofdkerken van Rome; de polder zelf noemde Van Scorel Nova Roma of ‘Nieuw Rome’. Een detail hiervan staat hier boven. Beide afgebeelde kerken zijn door kustafslag later weer verdwenen.

Natuur en landschap

Aan het kaartbeeld zijn vele landschappelijke details zoals slufters, doorbraken en verstuivingen af te lezen. Duinmassieven zijn topografisch slechts bij benadering weergegeven en begroeiing ontbreekt geheel, wat erop wijst dat ze dynamisch, d.w.z. zeer beweeglijk en kaal waren. Aanduiding van enige begroeiing ontbreekt. Het rapen van eieren op het voormalige Eierland wijst naar overdadige meeuwenkolonies waaruit flink werd geoogst. Ook het rapen van eieren van eenden, wulpen etc is eeuwenlang in zwang gebleven.
Aan het ooit gevreesde en gerenommeerde Ketelduin, dat op diverse kaarten uit die tijd een opvallende plek heeft benoorden Petten, is een verhaal gewijd omdat de geschiedenis van dit Middeleeuwse duincomplex tot op heden gevolgd blijkt te kunnen worden.

(met dank aan Wilma Eelman)

Jan van Scorel, ca 1552, detail: deel van Texel met open duinlandschap, bakens, kustvissers en het eind 19e eeuw verdwenen dorp de Westen

Jan van Scorel, ca 1552, detail: Eierland met figuren met manden om eieren in te verzamelen

Jan van Scorel, ca 1552, detail: Huisduinen

Jan van Scorel, ca 1552, detail Callantoog: ’t Oghe; de hierop afgebeelde kerk ging na 1570 verloren.

Jan van Scorel, ca 1552, detail: Petten met kustversterking; waar toen tot ca 1570 duinen lagen liggen sinds 2015 de opgespoten ‘Nieuwe Hondsbossche Duinen’; de verdwenen oude kerk rechts werd later afgeplakt.

Literatuur

Marijke Donkersloot-De Vrij, Topografische kaarten van Nederland vóór 1750, Groningen 1981 (beschrijving nr. 673)

Marijke Donkersloot-de Vrij, Topografische kaarten van Nederland uit de 16de tot en met de 19de eeuw: een typologische toelichting ten behoeve van het gebruik van oude kaarten bij landschapsonderzoek, Alphen aan den Rijn 1995

Molly Faries, ‘The reclamation of The Zijpe’, in Jan van Scorel, his style and its historical context, diss. Bryn Mawr 1972, pp. 277-309

C. Koeman, Geschiedenis van de kartografie van Nederland. Zes eeuwen land- en zeekaarten en stadsplattegronden, Alphen aan den Rijn 1983

Henk Schoorl, ‘Het gebruik van oude kaarten bij historisch-geografisch onderzoek’, in Henk Schoorl, Kust en kaart. Artikelen over het kaartbeeld van het Noordhollandse kustgebied, Schoorl 1990, i.h.b. p. 70-71, 73-74

Henk Schoorl, Ballade van Texel, Toelichting bij de reproductie van een kaartfragment. Texel en omgeving in het midden van de 16de eeuw, Den Burg 1976 (Deze uitgave is hier ook online te vinden)

http://www.zijpermuseum.nl/maps/1552_scorel/

Twee andere met dit project samenhangende kaarten zijn:

1. Anoniem, Plankaart van de Zijpe met de te stichten dorpen aangegeven door kerken met heiligennamen, kopie van een kaart door Jan van Scorel uit ca. 1550, eind 16de eeuw (A.R.A. Hingman 2473)
2. Simon Meeusz. van Edam, Verkavelingskaart van de in 1552 bedijkte Zijpe, 1553 (Nationaal Archief, Archief Huis Duivenvoorde 627, reg. 93.252 (afbeelding Schoorl 1976, p. 11).