Aert Schouman (1710-1792, toeschr.), Gezicht op de duinen ten zuiden van ’s Gravenzande, 1777, penseel in kleur, 14 x 30,5 cm (kaderlijn), 20,2 x 32 cm (blad)
Aert Schouman (1710-1792, toeschr.), Gezicht op de duinen ten zuidwesten van ’s Gravenzande, 1777, penseel in kleur, 14 x 30,5 cm (kaderlijn), 20,2 x 32 cm (blad)
[tekst: Volgen De Twee gesigten, Soo Zee, als Maaswaarts, Voor een gedeelte, Dog die Voorheen sig veel verder uijtstrekten; Ende van den berg konden worden beschouwt, Voordeese selfs in het ronde en ook Landwaarts in; Dog nu door de plantagien der omleggende buijtenplaatsen ende geboomtens, geheel vervallen] Twee van zeven tekeningen in het handschrift Betania Nec non Beginarum Congregatio Harenae Comitis Nunc Vreeburch. Anno 1777, in een band met afbeeldingen betreffende ’s Gravenzande.
Den Haag, Nationaal Archief, Familiearchief Van Vredenburch, inv.nr.  213

Het kunstwerk

Aert Schouman is geboren in Dordrecht maar woonde vanaf 1753 in Den Haag. Hij was vooral bekend als behangselschilder en beroemd om zijn afbeeldingen van dieren. Voor enkele Westlandse landhuizen heeft hij behangsels geschilderd. Soms tekende hij voor dezelfde opdrachtgever het huis en zijn omgeving. Hoewel deze tekeningen niet gesigneerd zijn kunnen ze zonder twijfel aan Schouman worden toegeschreven.
Zijn opdrachtgever was dit keer Gerard van Vredenburch, de eigenaar van het huis Vreeburgh in ’s Gravenzande. Deze buitenplaats is in de zeventiende eeuw gesticht op het terrein van het voormalige begijnhof. In 1777 werd de buitenplaats verfraaid en uitgebreid door Van Vredenburch. Het huis is gesloopt in 1999.
Het album met afbeeldingen van het huis en zijn omgeving is blijkbaar aangelegd naar aanleiding van de herinrichting, waarbij Schouman vermoedelijk ook de behangsels schilderde.
Deze twee bladen zijn niet alleen zeldzame voorbeelden van een getekend panorama óp de duinen, maar ook unieke documenten als weergave van de duinen bij ’s Gravenzande.  Ze geven echter niet het uitzicht weer vanaf het dak van Vreeburgh in het dorp, maar van het huis Alsemgeest, dat stond tussen de Oudelandsedijk en de Maasdijk, ten zuiden van het dorp.

Nicolaas en Jacobus Cruquius, Kaart van Delfland, 1712. Nationaal Archief, coll. Hingman, inv.nr. 4.VTH-HA (detail)

Bij tekening 1 kijken we over de Maasdijk heen op de in Schoumans tijd blijkbaar nog zeer moerassige, in 1420 ingedijkte Nieuwlandse Polder. In het midden staat de Nieuwlandse Molen, die het polderwater via het Vloeigat naar de Maas spoelde. De lage Nieuwlandse Dijk aan de buitenkant van de polder valt op de tekening weg tegen de veel hogere duinzoom. Rechts en links van het – niet goed zichtbare – Vloeigat zien we de bultige resten van de smalle westelijke uitloper van de Staalduinen, waarvan de kaart nog net iets laat zien <heb je ruimere uitsnede die correspondeert met het kunstwerk?>. Aan de overkant van de Maas rijzen de stompe toren van Brielle op en de veel slankere van Oostvoorne en Rockanje. In werkelijkheid (waarom? waar blijkt dat uit?) staan al deze torens overigens wat meer naar links, achter de duinen en deels buiten beeld.

Op tekening 2 kijken we van huize Alsemgeest uit over het dorp en de zeeduinen. Van links naar rechts zien we – over de Zijdijk heen – de Noordlandse Polder van omstreeks 1350-1370, de koepel van een buitenplaats even westelijk van het dorp, de dorpskorenmolen even buiten de Oudelandsedijk, dan de in de tekst genoemde, uit de zeventiende eeuw stammende kunstmatige hoge ‘berg’ ten noordwesten van het dorp, de 60 meter hoge kerktoren en uiterst rechts het huis Zuidwind aan de Oudelandsedijk (nu Naaldwijksweg).

Het huis Alsemgeest zal ongeveer 14 tot 16 meter hoog zijn geweest. Dat kan goed kloppen met de zelfde hoogte van de duinen op de tekening ten opzichte van de horizon. De kerktoren was in werkelijkheid echter veel hoger, wel twee maal zo hoog als Schouman hem hier tekent. Door hem te verkleinen vergroot hij de afstand en maakt hij het panorama wijder.

Uur en seizoen

De hooibergen zijn leeg en de bomen staan vol in blad in volle bloei. De winter is dus al lang voorbij maar Er is nog niet gehooid, het lijkt hoogzomer. De brede val van de schaduwen uit zuidoostelijke richting suggereert een tijdstip ergens in de ochtend.

Natuur en landschap

Gezicht op de duinen ten zuidwesten van ’s Gravenzande toont het stuivende, grotendeels kale en onregelmatige duinlandschap met plaatselijk hoge toppen (‘blinkerts’) van de 18e eeuw, een eeuw voor het vastleggen een grote vlucht nam en twee eeuwen voor het rechttrekken en ophogen van van de zeereep gangbaar werd. Aan de linkerzijde een blik op het het oude Spanjaardsduin.

Gezicht op de duinen ten zuiden van ’s Gravenzande geeft wederom een beeld van Hoek van Holland/Spanjaardsduin maar nu aan de rechterzijde van het kunstwerk. Links liggen de Staalduinen (????). Door de relatief hoge duinen langs de zuidzijde krijgen we geen n] blik op de destijds uitgestrekte strandvlakten in de Maasmonding en ten zuiden van Spanjaardsduin, maar dat kan ook liggen aan tijdstip waarop het werk gemaakt is, nl. bij hoogwater?

Literatuur

Charles Dumas (red.), Een koninklijk paradijs: Aert Schouman en de verbeelding van de natuur, cat.tent. Dordrecht 2017

Marcel IJsselstijn en Yvonne van Mil, Peter Vos (kaarten), Atlas van het Westland : 10.000 jaar ruimtelijke ontwikkeling, Bussum 2016