Duinbeeld. Paulus Potter, De varkenshoeder (1645)

Paulus Potter Landschap met een varkenshoeder en zijn kudde
Landschap met een varkenshoeder en zijn kudde
Paulus Potter (1625-1654)
1645
Olieverf op paneel, 47 x 63 cm, gesigneerd en gedateerd: Paulus Potter f. 1645
Londen, Kunsthandel Bob Haboldt & Co.
Kunsthistorie
Paulus Potter groeide op in Amsterdam maar woonde later achtereenvolgens in Delft, Den Haag en opnieuw in Amsterdam. Al jong ontplooide hij zich tot de beste en meestgevraagde ‘beestenschilder’ van de Republiek, met als klant onder anderen Amalia van Solms en andere leden van het Oranjehuis. Zijn soms krasse realisme – een beroemd wek is zijn Pissende koe in Sint Petersburg – was voor hen blijkbaar geen bezwaar. Net als veel van zijn collega’s, onder wie Rembrandt, bestudeerde hij met evenveel liefde en aandacht zogenaamd lelijke en onfrisse dieren als edele rijpaarden.
Het liefst schilderde hij zijn paarden, koeien, schapen en varkens in hun natuurlijke omgeving. Dat geldt ook voor dit schilderij. Het moet een van zijn vroegste werken zijn, gemaakt toen nog geen of nauwelijks twintig jaar oud was.
Volgens zijn vrouw had Potter op zijn wandelingen door het Hollandse land altijd een schetsboekje bij zich. Wat hij daarin noteerde werkte hij later uit tot volledige composities. Ook dit schilderij moet gebaseerd zijn op een tafereel dat Potter heeft waargenomen ergens in de duinen. De herder met zijn staf houdt het oog over een negental varkens, waarvan er één juist staat te pissen. Een tweede man zit al gebarend tegen hem te praten. Rechts loopt een zandweg de duinen in, met daarop een man met zijn hond en verder weg een huifkar met paarden. De bewoonde wereld kan niet ver weg zijn, getuige het zaagblok en het wagenwiel links, en rechts het houten hek, nog een stel wielen en een paar lage rietgedekte schuren of stallen. Het geheel maakt een rommelige en armoedige indruk, anders dan de meeste boerderijen en hun bewoners in het werk van Potter. Die bevinden zich dan ook niet in de duinen maar in het vlakke en vruchtbare achterland.
Tijd en seizoen
Het lijkt volop nazomer gezien het blad aan de bomen, laat op de dag. Als we er van uitgaan dat we naar het westen kijken moet het ochtend zijn, de duinen staan volop in laag ochtend licht
Locatie
In 1645 woonde Potter nog in Amsterdam. Het geschilderde landschap is daarom vermoedelijk ontleend aan de Kennemerduinen, een ook in die tijd geliefde wandelstreek voor Amsterdammers. De eigenaardige schuurvorm doet denken aan de lage, aaneengebouwde Gooise schuren. Het kan heel goed zijn dat Potter elementen uit diverse landschappen hier bijeenvoegde. De weg die het landschap doorsnijdt toont een paard en wagen en man met hond. de houtwallen op de achtergrond zijn zeer kenmerkend voor akkerland achter de duinen met windsingels. Ook de decoratieve en half afgestorven bomenrij op de voorgrond lijkt onderdeel van zo’n windsingel. We kunnen veronderstellen dat dit een plek langs de binnenduinrand is. Ook is het denkbaar dat het geschilderd is vanaf en meer landinwaarts gelegen duinenrij, een rug van oude duinen. De rommeligheid op de voorgrond links doet overigens meer denken aan de rand van een boerenerf dan aan een duinbodem.
Natuur en landschap
Behalve welgeteld een achttal vogels die heel goed meeuwen zouden kunnen zijn, enige onduidelijke kruiden op de grond en de ‘standaard-17e-eeuwse-boom-die-veel-op-een-es-lijkt’ en een boom links die wat van een wilg wegheeft (kleine smalle bladeren) lijken er geen details in de natuur te onderscheiden. Opvallende uitzondering vormt de dikke boom links waarvan we hier een tweetal details geven. Opvallend is een rijkdom aan details. Een paddestoel met hoed links in de boomvoet is bescheiden maar duidelijk. Langs de dikke stam zitten allerlei fijn vertakte plantjes die hetzij mossen hetzij korstmossen kunnen zijn. Meer korstmossen zijn mogelijk zichtbaar bovenin bij de structuur die op aan een hartje (een aandenken aan wie?) doet denken. De rijkdom aan botanische aangroeisels op bomen (zgn. epifyten) is een fraaie weerspiegeling van de zeer schone luchtkwaliteit in die tijd (behalve dan vlakbij haardsteden en in stadscentra waar turf- en houtstook de lucht bedierf).
De duinen op de achtergrond zijn schaars begroeid met veel zand: het gewone beeld in die dagen. De wandelaar met hond zou wel eens een jager kunnen zijn.
Varkens houden in de duinen is geen voor de hand liggende combinatie, behalve in de tijd dat de lage eikenbos aan de duinrand eikels draagt waarmee de varkens konden worden gemest. Het schilderij biedt geen aanknopingspunt voor deze hypothese. In 1552 is een melding in een plakkaat van Karel V die beweiding met o.a. varkens in de duinen bij Petten verbiedt. Zie het artikel daarover op deze site. Zijn er meer bronnen over varkenshouderij in de duinen? We houden ons aanbevolen.
Het Europese tamme varken leek tot in de 18de eeuw veel meer dan tegenwoordig op het wilde zwijn. Pas daarna begon men het te kruisen met het veel dikkere en vettere Chinese varken
Literatuur
Amy Walsh e.a. (red.), Paulus Potter. Schilderijen, tekeningen en etsen, tent.cat. Den Haag/Zwolle 1994