Zandweg in de duinen 

Esaias van de Velde (1587-1630)

1614

Olieverf op paneel (links boven slijtage van de blauwe verf)

Nb. De nerven van het houten paneel zijn zichtbaar als horizontale lijnen in het verfoppervlak

25,1 x 32,5 cm

Opschrift: E.VANDEN.VELDE / 1614

Enschede, Rijksmuseum Twenthe, Inv.nr. 0079 (fotografie R. Klein Gotiek). Literatuur:

George S. Keyes, Esaias van den Velde 1587-1630; with a biographical chapter by J.G.C.A. Briels, Doornspijk (Davaco) 1984, cat.nr. 114

Kunsthistorie

Kort na 1600 ontdekten Haarlemse en Amsterdamse kunstenaars de schilderachtige kwaliteiten van het landschap rondom Haarlem. Ze legden het vast in hun schetsboek en thuis bewerkten ze soms hun getekende schetsen tot prenten. Esaias van de Velde verhuisde in 1612 van Amsterdam naar Haarlem, waar hij bleef tot hij in 1619 naar Den Haag vertrok.

In die zeven jaar ontpopte hij zich als de eerste kunstenaar die het sobere Hollandse landschap ook schilderde, eenvoudig zoals je het als wandelaar om je heen zag voorbijglijden. Het vroegste schilderijtje van Van de Velde in die trant dat nog bewaard is zien we hier. Het is niet groter dan het scherm van een laptop, maar er is van alles in te beleven.

We kijken hier vanuit lage binnenduinen naar het vlakke achterland. De voorgrond is een vochtige en moerassige vallei met enkele bomen, waardoor een slingerende weg vanuit de duinen het achterland in leidt. De schilder heeft zijn best gedaan om dit gezicht zo levensecht mogelijk weer te geven, met de natuurlijke kleuren van de zanderige voorgrond en de in regelmatige akkers geordende en door bomenrijen omzoomde landouwen daarachter, en dat in velerlei schakeringen van bruin en groen. Van menselijke bebouwing is nauwelijks iets te zien, behalve een kerktorentje tegen de horizon en het dak van een huis achter tegen de duinzoom rechts. De schilder leidt ons oog langs de zigzaggende weg naar de verte. Vooraan ontmoeten we zo twee heren te paard, even verder twee landlieden te voet, en verder weg nog een paar van ons af wandelende figuurtjes. Met behulp van deze perspectivische verkleining en ook door subtiele nuances in kleur en licht weet Van de Velde op dit miniformaat toch een uitgestrekt panorama op te roepen.

De mensen op de weg zijn in feite veel te klein weergegeven, zoals vaker in deze vroege landschappen. De bedoeling was blijkbaar om wel met enige menselijke stoffering de voorstelling te verlevendigen maar niet ten kloste van het landschap als hoofdonderwerp.

Locatie, landschap en vegetatie

Hoewel de locatie onbekend is geeft het schilderijtje een heel goed idee van een lage en brede opening in de duinzoom in de buurt van Haarlem, zoals Van de Velde die zonder twijfel heeft gezien. Zo’n opening was een aangewezen plek voor een weg de duinen in zeewaarts.

Het torentje staat dan voor een van de dorpjes verder landinwaarts, zoals Bloemendaal, Overveen of Heemstede [?].

Rechts aan de overkant van de weg zien we de rommelige resten van een omheining, wat wijst op een tuin of een kleine akker.

Landschap en flora

De centrale boom heeft de slankheid van een es, maar geheel duidelijk is dit niet. Linksonder een moerasje met water, destijds een kenmerkend element aan de duinvoet; ontwatering door sloten en greppels en waterwinning was nog niet aan de orde. De duinen zelf en zeker ook de binnenduinrand waar water omhoog kwelde, waren nat.

Boeiend zijn de floristische details. We zien te onderscheiden bloemen: vrolijk gestippelde aan de waterkant, met een fantasievorm maar met kleur die naar echte koekoeksbloemen verwijst, roze en wit.

In de het water staat riet me sierlijk afhangende bladeren geschilderd en helemaal onderin beeld, weinig opvallend, de net boven water uitstekende sprieten van een moerasplant, mogelijk krabbescheer, een soort van bij uitstek zoet water.

Weer, uur en seizoen

We kijken van west naar oost. Het is enigszins heiïg weer, met vage stapelwolken tegen een zachtblauwe lucht. Zacht zonlicht, zonder duidelijke schaduwen, glijdt tussen de wolken door in brede plakken over de lage heuvels. De bomen op de voorgrond zien wij min of meer in tegenlicht, dat van rechts boven valt. Dat suggereert een zomerse dag omstreeks het middaguur.

Uit het zelfde jaar 1614 dateert nog een schilderijtje van Van de Velde: een wintergezicht op landerijen net binnen de duinzoom bij Haarlem.

Esaias van de Velde, Winterlandschap bij Haarlem, 1614, olieverf op paneel, 21 x 40,6 cm, opschrift: E.VANDEN VELDE / 16[1]4; Cambridge, Fitzwilliam Museum, Object Number: M.79

Ook dit schilderij is een zeldzaam vroeg beelddocument van dit gebied. We kijken over de weg langs de duinzoom ongeveer in noordelijke richting. Een groepje jagers en twee ruiters komen ons tegemoet. Links rijzen wat lage zandduintjes op en in de verte zet de duinrand zich voort achter de twee boerderijen. Blijkbaar was veeteelt hier regel. De hooibergen zijn vol en er staat nog vee in de wei, wat lijkt te wijzen op november of december. Hekken lijken de omheining te vormen van een ….

Vijftien jaar later, toen Van de Velde al tien jaar in Den Haag woonde, heeft hij het thema van de duinweg opnieuw opgenomen in een nog kleiner paneeltje:

Esaias van de Velde, Duinlandschap, 1629, olieverf op paneel, 17,7 x 22,7 cm, opschrift: middenonder: E.v.Velde 1629; Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. SK-A-1764

Hier lijkt Van de Velde niet een bepaalde plek weer te geven maar meer een algemeen beeld te geven van de duinrand gezien vanuit het duingebied. Ondanks de simpele voorstelling is de compositie zorgvuldig uitgekiend. Een knolboom (wilg of es of populier) en een krakkemikkig hek op de rand van een deels begroeid en deels deels weggewaaid [?] stuk aarde werken als een coulisse of repoussoir tegenover het verre verschiet erachter. Opnieuw zien we op de voorgrond een veel te klein weergegeven jager, wiens hond het op een paar wegrennende hazen of konijnen gemunt heeft. Op een hobbelige verhoging langs de weg zien we twee keurig gelede figuren waarvan de een kennelijk zit te tekenen. Door zijn ogen laat Van de Velde ons als het ware het voor de tekenaar zich uitstrekkende landschap inkijken. Ook hier geven in formaat afnemende figuren het verloop van de zandweg aan en ook hier markeert een kerktoren de horizon.

Zie ook:  Rudi Fuchs over Esaias van de Velde De Groene, dec 2016