(door Rolf Roos)

Bij diverse boeken die ik over de duinen maak, vanaf Duinen en mensen Kennemerland (2009) tot het boek dat ik nu maak Duinen en mensen Voorne, word ik achtervolgd door Iris germanica, ook bekend als blauwe of Duitse lis. Het is een ouderwetse (vooroorlogse) tuinplant die soms verwildert. Ik werd er door Haarlemse plantenkenner Joop Mourik in 2008 op gewezen. Er stonden er veel op oude bunkers in het Rozenwaterveld, waarna ik ze op de Erebegraafplaats bij Bloemendaal aantrof. Jan Cevat, ook een uitmuntend florist, meldde me rond 2018 het verspreid voorkomen op Haagse bunkers. Maar het werd pas echt vreemd toen boswachter Jan Alewijn Dijkhuizen me in 2021 grote pollen aanwees op een bunker nabij de Vliegveldvallei op Oostvoorne. Allemaal toeval? Hoe zit dit raadsel in elkaar?

Ik citeer uit Duinen en mensen Kennemerland (2009): ” Duitse lis wordt van het Noordzeekanaal tot aan Den Haag sporadisch in de duinen aangetroffen en staat bij Bergen aan Zee nabij de Fortvlakte. Niet zelden groeit deze lis op onzicht­baar geworden bunkers bij Zandvoort, in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Om­dat de soort zich vooral via wortelstokken vermeerdert, weerspiegelen plekken van enkele vierkante meters enkele tiental­len jaren oude groeiplaatsen. Het kan een toevallige verwildering zijn, bijvoorbeeld uit tuinafval, maar de standplaatsen zijn curieus. Voer voor speculatie over een hovenier in de Duitse gelederen. Vol­gens het boek ‘Planten en hun naam’ van H. Kleijn was bij de oude Grieken Iris de boodschapster van de goden en godinnen. Via de regenboog reisde ze tussen hemel en aarde om de mensen de wil van de goden te verkondigen. Zij voerde de zielen van overleden vrouwen en meisjes omhoog, reden voor de Grieken om irissen met hun veelkleurige bloemen op hun graven te planten. In dit verband is de vondst van de Duitse lis naast Engels gras op de Erebe­graafplaats nabij het graf van Hannie Schaft niet zonder bittere poëzie”.

Uit Bloeiende duinen (2019):

“Duitse lis komt op een 5-tal plaatsen voor in de Westduinen. Opvallend is dat ze bijna altijd in de directe omgeving van bunkers staan. Zouden onze toenmalige bezetters hun troosteloze gebouwen hebben willen verfraaien?”

Uit Duinen en mensen Voorne (in voorbereiding, verschijnt 2023):

In de oude Oostvoornse zeereep van 1910 zijn in de Tweede Wereldoorlog veel bunkerwerken aangelegd. Bij een bunker op onze route staat in het voorjaar Duitse lis te bloeien, een bloem die er niet toevallig kan zijn beland, want deze staat ook bij bunkers in Den Haag en in de Amsterdamse Waterleidingduinen.”

René van Moorsel, schreef in 2018  als bijschrift bij de online verspreidingsatlas: “ Blauwe lis staat op zonnige, warme, stikstofarme, goed gedraineerde meestal kalkhoudende bodems. Ze groeit op rotsen en (oude) muren, op steile (puin)hellingen en ruines. Verder in duingebieden en in ruigten, langs spoorwegen en in veengebieden. Deze soort is ook als sierplant in de handel en kan gemakkelijk opslaan uit weggeworpen tuinafval.

Hoe zit het nu precies? Is de blauwe lis alias de Duitse lis vaker een bunkerlis? De ecologie klopt heel goed met die rotsachtige bodems, maar hoe kwam de plant op al die bunkers terecht? Er zijn ruwweg vijf hypotheses:

1. het is ‘gewoon’ onverklaarbaar toeval (of: we weten het niet/te weinig);
2. bij de camouflage incl. beplanting van bunkers in de oorlog werd vaak tuingrond met deze plant aangevoerd vanuit nabij gelegen tuinen;
3. ze werden bewust aangeplant door een (Duitse?) hovenier voor verfraaiing o.i.d.;
4. ze werden na de oorlog bewust aangeplant door de Nederlandse tuinarchitect Cees Sipkes die na de oorlog als taak had de bunkers van Oostvoorne landschappelijk in te passen/te beplanten. Sipkes had ook vele contacten in Kennemerland;
5. decennialang wordt er door jan en alleman tuinafval gestort, ook in de periode rond de oorlog. Duitse lis weet zich (als er niet gemaaid wordt) goed te handhaven en vermeerderen, uitgerekend op de ruïnes van bunkers, zie de ecologie. Tegen vraat van grote grazers helpt dat ze zeer onsmakelijk zijn. Kortom: de rommelende mens verspreidde (bij toeval), het milieu selecteerde en de pollen irissen op oude bunkers resteerden!

Help me deze hypotheses weg te strepen. Wat denkt u?  Geef waarnemingen door! Weet iemand iets van aanplant op of rond bunkers? Laat het weten. Laat een bericht achter of mail naar: info@duinenenmensen.nl

Naschrift

N.a.v. uitzending bij Vroege Vogels kwamen diverse reacties waarvan er eentje heel steekhoudend van  archeoloog Jobbe Wijnen. Hier het audiofragment.

Mijn eigen ”meest kansrijke’ hypothese (nr.5)  dat de Duitse lis overal en nergens door de decennia heen is gestort, dat er ook restbergen zand met tuinafval werden gebruikt om bunkers te camoufleren en dat de Duitse lis het beste aan het biotoop ‘rotsbodem’ was aangepast en daardoor overleefde op de bunkers, kon toch weer op de schroothoop na dit belletje van Jobbe Wijnen dat er wel degelijk tuintjes waren, hier en daar bij bunkers. En toen viel bij mij het muntje in zijn geheel want in 2 van de 3 gevallen die ik ken gaat het om manschappenbunkers: de plekken waar ze tot vervelens toe moesten rondhangen. Een plek om hoe dan ook op te vrolijken. Met een ouderwets en wie weet wel tuttig tuintje.

Het echte grote toeval zit natuurlijk in de naam Iris germanica = Duitse (of blauwe) lis. Dat deze soort nu net de aanpassingen heeft om op of pal naast bunkers te overleven, dat is nou toeval. Of plantte men alleen plantjes met de wetenschappelijke naam ‘germanica’ ? We gaan speuren naar de Duitse gentiaan en het Duits viltkruid (de laatste plant met bloemen in de vorm van een landmijn).

Duitse lis 18 mei 2022 Voorne bij gerenoveerde manschappenbunker. Foto Henk Terhell. Locatie: zie De grote ommeloop van de duinen van Oostvoorne op deze site.

Meer over de Duitse lis en de Voornse flora in:

Nu met voorintekenprijs beschikbaar.