Tekst & beeld: Marsdiep al op kaart uit 1387
Rolf Roos
In het boek Duinen en mensen Texel staat een een hoofdstuk over kaart uit 1539 waarvan we dachten dat het de oudste was van het Marsdiep en Texel. In haar detaillering (en gehele vermelding van Texel) blijft dat wel overeind maar er blijken veel oudere kaarten te zijn waarop het Marsdiep (als zeegat ontstaan in de 12e eeuw) al staat. Zelfs 150 jaar ouder, op ‘wereldkaarten’ uit die tijd. Samen met Harderwijk, Terschelling en ’s-Gravezande…
In ‘De geschiedenis van de Joden’ van Simon Schama staat klein afgebeeld een kaart van Europa uit 1375. In het boek van Schama staat deze kaart afgebeeld als voorbeeld van kennis en vakmanschap bij destijds in Spanje levende joden die eeuwen onder de bescherming van de Arabische overheersing van delen van Spanje konden leven. De Arabische beschaving was toen ook intellectueel op een hoogtepunt. Kennis van wiskunde en geografie was van hoog niveau en verspreidde zich via Spanje ook noordelijker, richting Europa.
Hieronder staat het kaartbeeld (1375) afgebeeld bij Schama waarin Engeland zich nog het makkelijkste laat herkennen en een mooi uitgedoste koning van Mali ter hoogte van Afrika. De atlas waarin het stond vond aftrek bij vele hoven van koningen in die tijd: de handgetekende Catalaanse Atlas. Deze Catalaanse Atlas werd in diverse versies en rijk geïllustreerd gemaakt door een groep van cartografen van Joodse origine op Majorca. Zij hadden toegang tot de beste bronnen van die tijd (met name de Arabische). De atlas (een wereldkaart, een mappa mundi) is o.a. toegeschreven aan Abraham Cresques, zowel cartograaf, illustrator als kenner van kompassen. Op een van de kaarten staat als eerste in de geschiedenis een windroos met pijl naar het noorden. Een origineel ligt in Parijs. Abraham Cresques produceerde diverse andere kaarten van hetzelfde type in 1381, 1382 en 1387 voor de koningen van Frankrijk en Aragon. Zie ook de nog oudere kaart.
Details het best te zien via site over deze atlas. Van de kaart uit 1387 tonen we een detail van onze contreien. Het gaat om een uitvergroting van een klein stukje kaart van enkele vierkante centimeters, vandaar dat het dringen was met de namen. ‘Ollanda’ staat op de kaart en dat is klare taal. Welke kennis in het verre Majorca hadden ze van onze streek?
Er is geografisch het een ander goed te herkennen als je kijkt naar de grote rivieren (Maas, Rijn, Weser), naar de Zuiderzee, de waddeneilanden waarvan er enkele staan aangegeven. Maar de naamgeving is lastig. Bij de rivier die de Rijn zou moeten zijn staat iets als ‘moxa’ met een afkortingsteken (Maas?) Onder de veronderstelde Weser staat ‘uangroga’, wat volgens de historicus Frits David Zeiler het meest lijkt op Wangerooge. Verder namen als ‘Gravesant’. Ook toen een onbeduidend dorp maar in de 14e eeuw een mislukte poging tot stadstichting vanuit het Graafschap Holland en destijds nabij de noordzijde van de Maas uitstroming dus zeker niet zonder logica (al is een verwarring met ’s Gravenhage ook denkbaar). ‘Scalinghe’ (Terschelling) ligt verdwaald ter hoogte van Overijssel. Het destijds zeer belangrijke ardivhic (Harderwijk) aan de Zuiderzee is historisch goed indenkbaar. Onmiskenbaar staat op de kaart ‘ollanda’ (oostelijk maar begrijpelijk gezien de ruimte op de kaart). Als zesde belangrijke element voor de zeevarende Fransen en Spanjaarden van die tijd: het ‘masdiepa’, inderdaad zonder ‘r’.
Wie betere verklaringen heeft voor de namen of een nog oudere vermelding van het Marsdiep op een kaart kent…we horen het graag! O f laat onder dit artikel een bericht achter a.u.b.
Met dank aan Frits David Zeiler
L.S.,
Tja, die Joodse kaartenmakers en de Arabieren, geen kwaad woord erover, maar ze maakten in dit geval toch vooral kopieën van, of variaties op originelen van Italiaanse herkomst. De kaart die Simon Schama gebruikt is oorspronkelijk van de Genuees Pietro Vesconte en stamt uit ca. 1327 (British Museum) Daarop zijn ook al Masdiepe, Ardabich en allerlei andere Hollandse en Vlaamse namen te herkennen (en klopt er niet veel van de details rondom de Noordzee). Portolanen hebben we echt aan Italiaanse zeelui en cartografen te danken.
Vr.gr. Maarten Müller
Beste Maarten,
dank voor je aanvulling. Ik mail je om die kaart die je meldt ook in beeld te krijgen
Met onze groet
Rolf Roos
Pingback: Duinen en mensen » Oud ouder oudst: Marsdiep en Waddeneilanden op kaart 1325