Walvisduin. Lange Dam. De Nederlanden. Gortersvlakkie. Strand zonder Zee. Doodskist. Klamat. De Siep.

De geschiedenis van de Duinen van Texel is terug te lezen in de namen die duinen, duinrichels, stuifdijken, duinvalleien, veldjes, kreken en geulen in de loop van de eeuwen hebben gekregen. Zo’n veldnaam kan verwijzen naar de vorm van een duin of een vallei, naar vroegere benutting (landbouw, eieren rapen), naar een vroegere pachter of naar een voorval dat zich daar ooit heeft voorgedaan. Enkele veldnamen zijn specifi ek voor Texel (+ Noordkop, Wadden) zoals nol, bol, glop en mient.

In de lijsten met veldnamen en de kaarten in deze uitgave is een grote hoeveelheid kennis over het Texelse duin samengebracht. Gegevens van oude kaarten en documenten zijn gecombineerd met informatie van oud-gebruikers zoals boeren, jagers en opzichters van Staatsbosbeheer. Er zijn verwijzingen naar het werk van Rijkswaterstaat (de Kreeftepolder), naar een voormalig eiland (Eierland), naar aangelande zandplaten (Onrust), naar duinboeren. Soms is alleen de veldnaam bekend, en weten we de betekenis en de precieze locatie niet meer. Soms is een plek in zee verdwenen. Een unieke blik op ontstaan, gebruik en veranderingen van de kust van Texel.

Veldnamen zijn een oeroud middel in de communicatie tussen mensen om een plaats aan te duiden. Veel veldnamen zijn alleen maar mondeling overgeleverd, en niet of pas heel laat in gedrukte vorm vastgelegd. Sommige kwamen, in al dan niet verhaspelde vorm, op kaarten terecht.

In 1990 publiceerde Jacques Schraag zijn onvolprezen werk ‘Veldnamen van Texel’, waarin een massa veldnamen van landbouwgronden op het oude Texel wordt gepresenteerd. Het ging om namen die niet alleen mondeling overgeleverd waren maar ook opgeschreven in notariële aktes, nodig bij de verkoop of vererving van land. Daardoor was het voortbestaan van die veldnamen eigenlijk al gegarandeerd. Zowel de oppervlakte en de vorm van het perceel als de naam of namen waaronder het bekend was, zijn in deze aktes en in kaarten vereeuwigd. Ook al is het gros van deze percelen tijdens de ruilverkaveling onherkenbaar veranderd, ja compleet weggevaagd in hun oude vorm, de geschiedenis en de naam van die percelen liggen vast. Een geïnteresseerde kan ze altijd via een archief terugzoeken. Dat heeft Schraag op grondige wijze gedaan, en iedere belangstellende kan er vandaag de dag via zijn boek kennis van nemen.
Hoe totaal anders ligt dit met veldnamen in de duinen! Slechts een klein deel daarvan is op kaarten terecht gekomen. Daarbij moet worden aangetekend dat ze nogal eens op een verkeerde plaats terecht kwamen, of dat de naam verkeerd, in een verbasterde vorm, door de kaartmakers overgenomen werd. Veruit de meeste veldnamen in de duinen bestonden alleen in de hoofden van de gebruikers van die namen:duinboeren, jutters, stropers, helmplanters, jagers, vogelwachters en andere Texelaars. In de loop van de vorige eeuw nam het aantal duinboeren drastisch af, het eerst in het duingebied tussen De Koog en het Jan Ayeslag. Dit had met de bebossing te maken, waardoor de verpachting van grote stukken duin en Mient beëindigd werd. Verder werd de toegang tot het duin onder invloed van de natuurbescherming en het sterk groeiende toerisme meer en meer beperkt. Zo werd de kring van gebruikers van veldnamen kleiner. Namen begonnen in de vergetelheid te raken, en stierven met hun gebruikers uit. De enige manier om dat tij te keren, is het vastleggen van de namen op kaarten en in lijsten.
De eerste die een begin heeft gemaakt met het te boek stellen van de veldnamen in de duinen en het bos, was onze oudcollega boswachter, wijlen Dirk van der Vliet. Hij stelde rond 1970 de eerste lijst op. Deze lijst, opgenomen in het beheersplan 1973-1983 van Staatsbosbeheer Texel, was nog niet volledig, maar het is wel zeker dat Dirk met name voor het al genoemde ‘middenstuk’ van de duinen nog juist op tijd was om veel veldnamen voor de vergetelheid te behoeden. Op dat werk hebben wij later voortgebouwd bij de samenstelling van de lijst in het beheersplan 1983-1993. In meer recente tijd hebben we deze lijst nog uitgebreid, en de resultaten vindt u hieronder.

Werkwijze

Dit overzicht is geen wetenschappelijk werkstuk, waaraan uitgebreid onderzoek in archieven vooraf is gegaan. Slechts in beperkte mate hebben wij het archief van Staatsbosbeheer en het archief van de Texelse Courant geraadpleegd. Ook van oude kaarten hebben wij maar beperkt gebruik gemaakt. Dan ging het meestal om oude kaarten in de boeken van Schoorl en anderen, in enkele gevallen om losse kaarten. Hiervoor wordt verwezen naar de literatuurlijst en naar de bronnen.
De archieven die wij wél uitgebreid bezocht hebben, waren levende archieven, namelijk een aantal oude duinboeren en vogelwachters. Hun namen vindt u vermeld in de bronnen. Uit hun mond konden namen opgetekend worden die sowieso in geen enkel papieren archief te vinden zouden zijn geweest. Hiermee willen we geenszins het nut van onderzoek in archieven bagatelliseren. Het zou heel goed zijn als iemand te zijner tijd ook de namen op oude kaarten van het Texelse duingebied zou inventariseren en te boek stellen. Maar onze inventarisatie is primair gericht op het vastleggen van nog bestaande, daadwerkelijk door de plaatselijke mensen gebruikte veldnamen. Dat gebeurde omstreeks 1982, toen Staatsbosbeheer bezig was om een nieuw beheersplan voor de Texelse duinen op te stellen. In het kader daarvan leek het ons nuttig om zoveel mogelijk veldnamen te noteren en op kaart te zetten. De kaarten en bijbehorende lijsten met namen hebben jaren in het archief van Staatsbosbeheer gelegen. Tijdens het werk aan het boek over Texel in de serie ‘Duinen en Mensen’ kwamen deze gegevens boven tafel, omdat er een paragraaf over veldnamen in het boek zou worden opgenomen. Toen bleek hoeveel materiaal er al beschikbaar is, kwam redacteur Rolf Roos met de suggestie om deze gegevens als een aparte publicatie uit te brengen. Met dit boekje als resultaat.
Ten aanzien van de veldnamen die mensen ons wisten te noemen hebben wij naar zo groot mogelijke volledigheid gestreefd. Niettemin is het wel zeker dat er reeds de nodige veldnamen in vergetelheid zijn geraakt, voordat van der Vliet en wij ze konden optekenen. Men hoeft slechts in het duin te kijken naar bepaalde markante duinen, duinpannen of valleien waarvan we nu geen naam weten, maar die vroeger vast en zeker een naam hadden. Wat betreft oude namen op kaarten geven wij niet meer dan een kleine greep uit wat wij op een aantal kaarten tegen kwamen.

Presentatie van de gegevens

De namen zijn verwerkt in een 15-tal lijsten per gebiedseenheid. De gebieden zijn globaal van noord naar zuid gerangschikt. De locatie van de veldnamen is in dit rapport te vinden op de 13 kaarten. Wanneer het om een vrij grote locatie ging, bijv. een duinvallei als de Geul, is de naam op de kaart over of midden in dat gebied geplaatst. Veel te benoemen plekken waren echter dermate klein of smal, bijv. een enkele duintop of een pad, dat dit niet mogelijk was. In al die gevallen is de eerste letter van de naam juist rechts van het object in kwestie geplaatst. Oude namen die op kaarten zijn aangetroffen, maar niet meer worden gebruikt en sommige alternatieve namen zijn in kleine letter weergegeven. Enkele namen op plaatsen waar al veel namen afgedrukt stonden, bijv. in het Grote Vlak, konden niet op de kaart verwerkt worden. Die uitzonderingen worden in de tekst wel vermeld en daar wordt aangegeven op welke plek ze betrekking hebben. Kortom: alle namen op de kaarten zijn dus terug te vinden in de tekst, maar het omgekeerde is niet altijd het geval.
Op de verschillende typen veldnamen, bijv. namen die betrekking hebben op personen of kustvorming of plantengroei etc. gaan we hier niet nader in. Dat hebben we recentelijk al gedaan in een artikel in het Tijdschrift van de Historische Vereniging Texel (Bruin et al. 2012).

Enkele aspecten van veldnamen

Wie zich gaat verdiepen in veldnamen loopt al gauw tegen een aantal merkwaardigheden, problemen en inconsequenties op. In het ideale geval – althans voor iemand die graag ‘recht in de leer’ is – is duidelijk wát een veldnaam betekent, wáár de naam vandaan komt, en op welke plaats hij precies betrekking heeft. En liefst moet alles wat dit betreft ook voor eeuwig bij het oude blijven. De praktijk blijkt helaas aanzienlijk weerbarstiger te zijn. Namen kunnen verbasteren, door nieuwe namen vervangen worden, van betekenis of inhoud veranderen, van plaats veranderen, andere namen gaan overlappen en – uiteraard – helemaal verdwijnen. En tenslotte kan de plaats waarop een naam betrekking heeft door kustafslag of bebouwing simpelweg van de kaart verdwijnen.

Er zijn dus allerlei redenen waardoor er veranderingen optreden ten aanzien van veldnamen. Hieronder zullen we er kort een aantal aanstippen en van Texelse voorbeelden vergezeld laten gaan.

Namen die van plaats veranderen Dit verschijnsel zien we vooral optreden op plaatsen die door duinvorming of -vervorming van aard of omvang veranderen. Het mooiste voorbeeld is de Hors. Ooit was dit de naam van een zandplaat voor de Texelse zuidkust. Toen die plaat rond 1740 met het Texelse strand verheelde, werd de Hors de naam waarmee het brede strand aan Texels zuid- en zuidwestkust werd aangeduid. Let wel: ongeacht de vraag hoe die Hors precies begrensd was. Vorm en omvang van de Hors zijn in de loop der eeuwen namelijk sterk veranderd. Rond 1850 had de Hors haar meest westelijke uitbreiding bereikt, tussen de strandpalen 10 en 11. De toenmalige Hors strekte zich bijna twee kilometer westelijk uit van het huidige meest westelijke punt van het eiland! Op de Hors ontstonden tal van duinrichels en valleien. Al die plaatsen verloren de naam Hors en kregen eigen namen, zoals de Kreeftepolder en de Horspolders. Kortom: de Hors is het brede strand aan de zuidkant van het eiland, maar waar dat strand precies lag en hoe ver het zich in een bepaalde richting uitstrekte, dat verschilde van tijd tot tijd.

Een ander voorbeeld is de naam Karhoek. Op de oudste ons bekende kaart waarop deze voorkomt, een kaart van Melchior Bolstra uit 1760 staat de naam aangegeven op een plek die zich honderden meters westelijk bevond van het gebied dat nu al weer bijna tweehonderd jaar als de Karhoek bekend staat. Met de (ver)vorming van deze omgeving is de naam in oostwaartse richting meeverhuisd.

Namen die op een groter gebied betrekking krijgen Het is bekend dat sommige veldnamen in de loop der tijd gebruikt worden voor een groter gebied dan waar ze oorspronkelijk betrekking op hadden. Een goed voorbeeld is de naam Holland voor Nederland. Strikt genomen beslaat Holland alleen het gebied van de provincies Noord en Zuid-Holland, maar iedereen begrijpt dat in de zin ‘ik woon in Holland’ Nederland, en niet die twee provincies bedoeld worden. Zoiets wordt taalkundig aangeduid als een ‘pars pro toto’, oftewel ‘een deel voor het geheel’.

In de Texelse duinen kregen de namen van de Muy en de Slufter bij de Texelaars al vrij snel betrekking op een groter gebied. Iemand die ging bramen zoeken ‘in de Muy’ bedoelde daar zeker niet alleen de Muy, dus de vallei van de Binnen-Muy, mee. En iemand die ging wandelen of jutten ‘in de Slufter’ doelde op een veel groter gebied dan alleen de kreek die de Sluftervlakte met de Noordzee verbindt.

Toen Staatsbosbeheer het duingebied in de loop van de vorige eeuw in bepaalde reservaten ging verdelen, ontstond de behoefte om die reservaten aan te duiden met een naam, die meestal was afgeleid van een deel van het aldus begrensde gebied. Voor de reservaten de Muy en de Slufter lagen de namen al voor de hand. Het noordelijke duingebied werd aanvankelijk De Krim genoemd, maar later van de meer historisch verantwoorde, want oudere en meer originele, naam Eierlandse Duinen voorzien. (NB de naam De Krim was in dit geval trouwens ook al weer een ‘pars pro toto’). In het zuidelijke duingebied ging men de namen de Geul en de Bollekamer gebruiken om respectievelijk de duinen ten zuiden van het Hoornderslag en de duinen tussen het Hoornderslag en het Jan Ayeslag aan te duiden.

Namen die op een steeds kleiner gebied van toepassing raken Het omgekeerde van het bovenstaande, dus het verschijnsel dat het gebied waarop een naam betrekking heeft steeds kleiner wordt, komt ook voor. In de Texelse duinen is de naam ‘de Vlakte’ hiervan een goed voorbeeld. Oorspronkelijk, in de 17e en 18e eeuw, was die naam van toepassing op de hele open, slechts door enkele losse duingroepjes van de Noordzee gescheiden vlakte ten westen van de Zanddijk die Eierland en Texel verbond. Dus het hele huidige gebied van de Slufter en de Nederlanden. Naarmate de aanleg van stuifdijken en de daarop volgende cultivering van de kwelder vorderde, kwamen overal lokale namen in gebruik. Tenslotte was de naam alleen nog van toepassing op wat later de Muyvlakte en de Lage of Zilte Vlakte is gaan heten. Precies hetzelfde is te zien bij de Vlakte die ooit het grootste deel van het gebied dat nu het Zwanenwater wordt genoemd besloeg. Daar is de naam uiteindelijk alleen nog van toepassing gebleven op het hooiland ten westen van het Eerste Water (van Lunsen 2011). Ook de naam van het huidige reservaat de Westerduinen, het open duingebied tussen Jan Ayeslag en Westerslag, is een typisch voorbeeld van ‘krimp’. Ooit waren de Westerduinen de duinen die bij het dorp de Westen hoorden. Hoewel de exacte vroegere begrenzing niet meer bekend is, is wel duidelijk dat de huidige Westerduinen slechts een schamel overblijfsel zijn. Grote delen gingen door kustafslag verloren en het binnendeel werd geheel bebost en kreeg de naam De Dennen.

Namen die op meerdere plaatsen voorkomen

Niet alleen op Texel komt een dorp Den Hoorn voor, maar ook bij Delft en in Groningen. Op kleinere schaal, in ons geval het Texelse duingebied, zien we hetzelfde. Zo is er een Dorenvlakkie in het Grote Vlak, één in de Westerduinen en één in de Slufter. En een Rietvlakkie in het Duinpark en in de Slufterbollen. Er waren zelfs twee Engelse Kerkhoven, één in de duinen nabij het Pompevlak en één in de Eierlandse Duinen! Zo lang zulke plaatsen maar niet te dicht bij elkaar liggen, hoeft dit geen verwarring te geven. Fouten in de spelling van namen.

Op allerlei kaarten kan men namen tegenkomen die onjuist zijn gespeld of verhaspeld zijn. Hetzij doordat de mensen die het veldwerk voor de kaart uitvoerden de lokale personen van wie ze de naam hoorden niet goed hebben verstaan of begrepen, hetzij door drukkers die iets dat ze niet begrepen herinterpreteerden tot iets dat hen wel logisch leek.

Sieboesnollen veranderde zo in Siborsnollen en zelfs in Kieboesnollen! De Korhoek veranderde in de verpachtingsvoorwaarden uit 1896 in ‘het buitenveld De Koekoek’, kennelijk omdat de drukker het woord Korhoek niet kon plaatsen.

Zelfs in het boek van Schraag (1990) komt zo’n fout voor, waar Trompenol is veranderd in Trompenaal, kennelijk met het nabijgelegen gebied de Naal in het achterhoofd. Dit is niet als kritiek op Schraags werk bedoeld, maar het is een goed voorbeeld dat aangeeft dat zelfs de beste breister wel eens een steek kan laten vallen. Het probleem met dit soort fouten is, dat ze, als ze eenmaal in drukvorm verschenen zijn, een bijzonder hardnekkig leven kunnen leiden. Het is dan zaak om ze zoveel mogelijk ook weer in drukvorm te corrigeren. Wij hebben dat in onze lijsten op diverse plaatsen gedaan.

Fouten in de plaatsing van namen op kaarten
Soms zijn namen op een verkeerde plaats gezet. Ook dit kan het gevolg zijn van misverstanden of slordigheden. Op de Topografische Kaart staat bijv. de naam Westerduinen midden in het Bollekamergebied! De beheerskaart van Staatsbosbeheer uit 1970 bevat heel wat foute lokaliseringen van namen, zie hiervoor bijv. de bespreking van de namen Pieter Rozenvlak en Mavevlak in het Bollekamergebied. Ook op oudere kaarten staan namen geregeld verkeerd aangegeven. Ook hier geldt dat alleen gedrukte correcties helpen om de zaken recht te zetten. Fouten in ons eigen werk!

Tenslotte: we zijn ons er, juist vanwege het bovenstaande, terdege van bewust dat ook in onze lijsten en kaarten vast en zeker fouten zijn geslopen. Wij roepen de lezer bij deze dan ook op om ons van aangetroffen fouten of onvolledigheden in ons werk op de hoogte te stellen. Daar kan dan aantekening van gemaakt worden en bij gelegenheid kan iets gerectificeerd worden.

Kees Bruin en Erik van der Spek
september 2012

Korte verklarende woordenlijst

Bol. Een meestal wat afzonderlijk liggend duin in een overigens vrij lage en vlakke omgeving. Bijv de Palenbol in de Slufter. In meervoud duidt het op een aparte duingroep, bijv. de Slufterbollen.

Glop. Op Texel is een glop een steeg in de bebouwde kom, maar in het geval van het Mienterglop slaat het op een smal weggetje buiten de bebouwde kom.

Hok. Op Texel is dit een in cultuur gebracht stukje duinvallei, meestal van vrij geringe afmetingen. Een hok werd standaard omgeven door tuinwallen waarop als veekering, en tegen konijnen, afgehakte duindoorntakken werden geplaatst. Zulke ‘hokkies’ werden gebruikt om aardappelen of eventueel wat groenten te verbouwen. In de vorige eeuw werd er lokaal ook bollenteelt in bedreven. Zie bijv. het Hokkie van Theus.

Hoorn. Net als elders betekent hoorn, horn of hooren zoveel als ‘hoek’. Soms is het van toepassing op een terrein op een vloedhaak, zoals Oude Hoorn of het Horntje. In een ander geval slaat het op een uithoek, bijv de Hoorn bij het Alloo. Koog. In het gehele kustgebied vanaf het IJ tot in Denemarken betekent dit woord ‘aandijking’ of ‘polder’. Op Texel wordt het ook veel gebruikt als perceelsaanduiding, wat uitzonderlijk is. Nol. Op het vasteland wordt het begrip nol vooral gebruikt om er lage, afgeronde duintjes mee aan te duiden en spreekt men van een ‘nollenlandschap’. Op Texel betekent nol gewoon duin, zonder enige betekenis voor de afmeting van dat duin. Die kan dus gering zijn, maar meestal is het juist een hoog duin, bijv. Kapenol, Bertusnol etc. De duinen als geheel, als landschap dus, worden aangeduid als ‘de nollen’.

Slag. Een slag is een pad door de duinen, meestal in de richting van het strand. Vroeger waren het – uiteraard – allemaal zandpaden. In de Eierlandse Duinen ligt ’t Slagh, dat een soort natuurlijke pas in het duin vormde. Later werd dit ook een echt pad.

Vlak. Volgens de veldnamenexpert Rob Rentenaar is dit woord in de vastelandsduinen in de loop van de 19e en 20e eeuw in zwang gekomen ten koste van het oudere woord ‘veld’. Op Texel is de naam veld, voor zover bekend, nooit gebruikt in het duingebied. Hier heten valleien van oudsher al ‘vlak’, waarvan u in de lijst talloze voorbeelden kunt vinden. Een vlak kan zowel een gecultiveerde als een ‘wilde’ vallei zijn. Op de andere eilanden komt ‘vlak‘ niet voor. Op Vlieland wordt gesproken van vallei, op Terschelling van ‘plak’, op Schiermonnikoog van ‘glop’.

Lees verder de pdf:

Veldnamen in de duinen van Texel auteurs Kees Bruin & Erik van der Spek