Ontleend aan Haagwinde december 2014

Het gebied Klein Zwitserland is een van de meest idyllische groene plekjes binnen de gemeente Den Haag. Het ligt ingesloten tussen het hoogopgaande Hubertusduin, de Van Alkemadelaan en de Maurits de Brauwweg in de wijk Duttendel. Het gebied heeft bovendien een interessante historie.
Het meest kenmerkende van Klein Zwitserland is het scherpe hoogteverschil met de omringende omgeving. Bij de hoger gelegen Van Alkemadelaan is dat ruim 9 meter. Voor Hollandse begrippen enorm, ook voor een duingebied. Richting Plesmanweg loopt Klein Zwitserland meer geleidelijk over naar straatniveau. Daar ligt de weg slechts 1,5 meter hoger.

Dwars door de duinen
De historie van Klein Zwitserland voert terug naar de tweede helft van de negentiende eeuw. Tussen 1830 en 1860 werd het kanaal naar Scheveningen dwars door de toen nog wilde duinen gegraven. Bij aanvang van het werk was het plan om hiermee Den Haag een uitgang op zee te bezorgen. Scheveningen kon dan een haven krijgen en het vuile grachtenwater van de stadsgrachten kon bij eb geloosd worden op zee. Door protesten vanuit Scheveningen en bezwaren vanuit het Hoogheemraadschap is die ambitie met dit kanaal nooit waargemaakt.

Afzanderijschuiten bron: Haags gemeente archief

Afzanding
Om het werk te financieren werd op verschillende plekken langs het kanaal zand uit de duinen gewonnen. Dat had een tweeledig doel: allereerst was zand een makkelijke delfstof die simpel over water kon worden afgevoerd naar het achterland. Ten tweede ontstond er op die plekken bruikbare geestgrond voor landbouwdoeleinden. Het huidige Westbroekpark en Klein Zwitserland zijn daar nu nog de duidelijke resultaten van. Voor de afvoer per zandschuit werden spranken gegraven, die gaandeweg de afzanding steeds dieper het duin instaken.

Sprank
Die sprank van Klein Zwitserland is, inclusief de vertakkingen, nog steeds helemaal terug te vinden. Vanaf de Plesmanweg loopt hij onder het voormalige KLM-gebouw door, vervolgens dwars door de gemeentekwekerij en daarna in een halve cirkel om de Zwitserse villa heen. Dit was ooit de dienstwoning van de directeur der gemeenteplantsoenen die vanuit zijn huiskamer mooi uitzicht had op de activiteiten van zijn werknemers op de gemeentekwekerij. Achter dit huis loopt het water 150 meter recht naar achter tot waar de sloot zich splitst en links en rechts om de sportvelden heen loopt. Met een kano zou je er omheen kunnen varen, ware het niet dat onderweg een dam en een waterkering de doorvaart belemmeren.

Warmoeziers

Warmoeziersland Klein Zwitserland in 1934

Op een kaart uit 1839 is het eerste deel van de sprank al ingetekend. Daaruit mogen we opmaken dat de afzandingsprojecten direct met de aanleg van het kanaal te maken hebben. Afzanding was handwerk en geschiedde met schep en kruiwagen tot een hoogte van ca 60 cm boven grondwaterniveau. Dat garandeert een goede hydrologische bodemgesteldheid. De arme zandgrond werd bemest met visafval, het zogenaamde ‘grom’. Deze geestgrond werd verpacht aan warmoeziers die er warmoes en vruchten (groente en fruit) gingen telen en ook kwekerijen voor bosplantsoen exploiteerden. In 1860 wordt er temidden van de tuinderijen een huis gebouwd dat nu bekend is als de Zwitserse villa. In 1907 koopt de gemeente de kwekerijen rond de villa en maakt er de gemeentekwekerij van die we daar nu nog vinden. In het achterliggende land is de afzanderij dan nog in volle gang, maar zijn er op het ontgonnen land al huizen verschenen. Eind negentiende eeuw eerst enkele werkmanshuisjes en in 1906 een tweede villa bij de inrit langs de Klatteweg. In een van die werkmanshuisjes ziet in 1905 de handelskwekerij Klein Zwitserland het licht. Het bedrijfje verhuist in 1937 naar de uiterste hoek van Klein Zwitserland.

Kaart 1909 Klein Zwitserland

Sport
In dat jaar vinden ook de grote veranderingen in het terrein plaats. Het achterste deel van Klein Zwitserland wordt ingericht als sportcomplex en krijgt een drietal sportclubs binnen de grenzen. Tennisvereniging Leimonias, de hockeyclubs TOGO en HHIJC en de Haagse Squash en Ralleyclub die er dan twee indoorbanen exploiteert. Om de sportzaken goed te organiseren werd de Maatschappij Klein Zwitserland tot exploitatie van sportterreinen BV opgericht, met een vestiging op het terrein. Dat kantoorgebouw dient nu als luxe vergaderlocatie.

Eigendom
Voor de afzanding was dit gebied, evenals de rest van de duinen in bezit van het Koninklijk Huis en later van de Staat. Tot op de dag van vandaag is het grootste gedeelte van het gebied in eigendom bij Staatsbosbeheer (SBB). Alleen het gedeelte rond de gemeente- kwekerij tot en met de manege is eigendom van de gemeente Den Haag. Dat verklaart ook de verschillende toegangswegen die strikt van elkaar gescheiden zijn. Het voorste deel is bereikbaar via de Kwekerijweg en de sportvelden vanaf de Klatteweg.

Natuurbos
Rondom is SBB als beheerder zelf het duidelijkst aanwezig. De gemengde bosstrook op de steile helling wordt als natuurbos beheerd. Daarom blijven dode bomen hier gewoon in het bos staan. Als ze dreigen om te vallen legt de beheerder de stammen dwars in het bos. De bomen zijn niet overal even oud. Langs de kazerne staan dennen die al 110 jaar geleden geplant zijn, maar de strook langs de Van Alkemadelaan en Duttendel is pas na de Tweede Wereldoorlog aangelegd. Op het wandelpad rondom de sportvelden waan je je in ieder geval in een lommerrijke andere wereld.