Op 19 oktober 1942 gaf Hans Albin Rauter, Generalkommissarfür das Sicherheitswesen, het bevel voor de grootschalige ontruiming van de Nederlandse kuststreek, om ruimte te maken voor de bouw van de Atlantikwall. In Den Haag en Scheveningen bijvoorbeeld moesten daarvoor 3500 woningen en 135.000 mensen wijken. In het boek ‘Verdreven voor de Atlantikwall’ wordt uitgebreid stilgestaan bij de ontruimingen, de sloop en de evacuaties die van 1942 tot 1945 voor de Duitse kustverdediging werden uitgevoerd, inclusief de opvang van de evacués en de Wederopbouw na de oorlog. Het boek is een aanrader voor wie benieuwd is naar verhalen achter de bunkers.

Die verhalen zijn voor een groot gedeelte nooit verteld of in de vergetelheid geraakt. ‘Verdreven voor de Atlantikwall’ doet precies 75 jaar na dato een poging om in deze lacune te voorzien. Er zijn in totaal enkele honderdduizenden mensen geëvacueerd en zo’n vijftienduizend huizen en gebouwen gesloopt. Opvallend is de nauwe samenwerking – of de pogingen daartoe, niet alles liep op rolletjes – tussen het Duitse gezag, het Nederlandse ministerie van Binnenlandse Zaken en de gemeentelijke overheden, met name de burgemeesters. Speciale aandacht krijgen bouw- en sloopbedrijven: de werken werden uitgevoerd door Nederlandse aannemers die zich zonder uitzondering goed – en vaak teveel – lieten betalen.

Verdediging met weinig manschappen

De Atlantikwall was zo ontworpen dat de kustverdediging met relatief weinig manschappen kon volstaan. Dat was nodig omdat Hitler na de snelle verovering van Midden- en West-Europa ook een oorlog tegen de Sovjetunie was begonnen, waarvoor grote aantallen soldaten en materieel nodig waren. De bouw van de Atlantikwall was een gigantische operatie, ook doordat de kust niet alleen verdedigd moest worden tegen aanvallen vanaf de zee (kustfront), maar ook vanuit het achterland (landfront). Op strategisch belangrijke plaatsen was het landfront bijzonder uitgebreid, met name rond Hoek van Holland (met de achterliggende Rotterdamse haven), in Den Haag (regeringscentrum), rond de IJmond en in Den Helder (marinehaven). Vanaf 1944 werden bovendien, als onderdeel van de kustverdediging, langs de gehele kust polders onder water gezet, van Zeeland tot Groningen. Het leverde nog eens tienduizenden evacuaties op.

Afbraak van de Verhulststraat in Den Haag. Foto uit besproken boek

Mooi boek

‘Verdreven voor de Atlantikwall’ is een opvallend en waardevol boek. Opvallend omdat het de Atlantikwall in een nieuw licht zet en het verhaal met vele foto’s illustreert; het is een mooi boek. Het boek is waardevol omdat het een eerste poging doet voor heel Nederland ontruiming en sloop, evacuatie en verblijf in de provincie en Wederopbouw te overzien. Dat lukt niet helemaal, omdat de auteurs niet de gehele Nederlandse kuststreek bespreken. Ze beperken zich tot vijf dorpen en steden: Hoek van Holland, Den Haag en Scheveningen, Katwijk, IJmond (Velsen en IJmuiden) en Den Helder. Wat de inundaties van polders langs de kust betreft beperken zij zich tot de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden met speciale aandacht voor Schouwen Duiveland. Om werkelijk tot representatief beeld te komen hadden de Waddeneilanden en Groningen en Friesland niet mogen ontbreken. De volledige sloop van Ter Heijde en Petten wordt alleen maar genoemd.

Te laat

De hoofdlijn van het boek ligt echter niet bij de verhalen van bewoners en evacués, maar bij de organisatie van ontruiming, sloop en evacuatie door de Nederlandse overheden. ‘Oral history’ bedrijft het boek vooral in kleine kaderteksten en een enkele keer verhalen in de tekst. Die verhalen komen meestal van de kinderen uit die tijd en zijn meestal niet negatief; verhalen van volwassenen ontbreken, en die zijn er volgens de auteurs ook niet. Men onderging alles gelaten en droeg zijn lot, zo lijkt het. Na de oorlog deed men er het zwijgen toe, de auteurs spreken van een ‘niet-meer-omkijken-cultuur’. Nu we er in Nederland na 75 jaar eindelijk aan toe zijn om naar de verhalen achter de Atlantikwall te luisteren zijn de volwassen ooggetuigen niet meer onder ons, we zijn te laat.

Aankomst van evacués uit Scheveningen op het station van Aalten. Foto uit besproken boek

Bureaucratie

Het boek levert soms taaie kost. Lezen over hoe alles wettelijk geregeld werd (inclusief bijv. compensatie voor evacués) en over hoe rijk en gemeenten alles probeerden te organiseren en in goede banen te leiden, valt niet altijd mee. In veel gevallen zijn (oude) stadsplattegronden nodig om de verhalen over sloop en ontruiming te kunnen volgen, en die heeft de gemiddelde lezer niet beschikbaar. Sommige beschrijvingen zijn wel erg gedetailleerd, bijvoorbeeld als het gaat om de codering van persoonskaarten bij de afdeling Bevolking op het gemeentehuis.
Toch wordt de lezer beloond met nieuwe inzichten: om te beginnen krijgt de lezer enig gevoel voor het gewone leven in de kuststrook, waar in alle dorpen en steden de samenleving volledig op zijn kop ging. Het is wonderlijk dat over zo’n groot gebeuren zo weinig getuigenissen boven water zijn gekomen (tot nu toe). Verder wordt duidelijk dat de evacuatie en alles wat daarbij kwam kijken nergens van een leien dakje ging, integendeel. De bureaucratie was soms verlammend, de tijdsdruk was groot, de wensen van de bezetter wisselden soms van dag tot dag (bijv. als het gaat om sloopzones). Ontruimde wijken worden geplunderd. Slopers laten zich teveel betalen. Aantallen evacués vallen vaak lager uit doordat mensen bij familie of kennissen intrekken of in de buurt blijven en later gewoon hun woning weer betrekken, als die (nog) niet blijkt te zijn gesloopt. Zo duurt het bijna een jaar voordat het aantal bewoners van de vesting Scheveningen de gewenste omvang heeft (ca. 8.700), vooral doordat in de zomer van ’43 veel geëvacueerden weer terugkeren naar hun woning.

Wederopbouw

Aan het eind van het boek wordt voor de vijf dorpen en steden en voor Schouwen Duiveland het verband geschetst tussen de Atlantikwall en de Wederopbouw. Vooral het geval van Katwijk is duidelijk: een saneringsplan voor een deel van het dorp komt samen met de sloopplannen voor de Atlantikwall: het grootste deel van de te saneren woningen blijkt in de sloopzone te staan. In de Zuid-Hollandse en Zeeuwse delta blijkt iets dergelijks: herstel na de inundaties leidt tot plannen voor de modernisering van het landschap en de landbouw. Zo wordt duidelijk dat de Atlantikwall waarschijnlijk overal langs de kust ruimte heeft gemaakt voor modernisering.

Alle onderwerpen met trefwoord oorlog op deze site

Ook op deze site:
Twee jongens uit Bloemendaal een dag na de bevrijding het duin in
Wederopbouw van de Nederlandse Noordzeekust (erfgoed-essay 2)