Gezicht op Egmond aan Zee

Claes Jansz Visscher, 1615

Ets en droge naald

32,7 bij 57,9 cm

Amsterdam Rijksmuseum inv.nr. RP-P-OB-80.803

Kunsthistorie

Deze rijk gedetailleerde en met een naamlint en de wapens van Holland en Egmond gedecoreerde ets had een bijzonder doel: hij moest reclame maken voor een loterij die werd georganiseerd om de bouw van een nieuw gasthuis (voor zieken en ouden van dagen) in Egmond te bekostigen. Een detail in de ets blikt al vooruit op die toekomst: van de twee panden met een opschrift is er één de Schoole (net achter de kerk) en het tweede het Gast Huys.

Op de voorgrond staat – op een in werkelijkheid niet bestaand voetstuk en geflankeerd door twee vissers en een net  – een eenvoudig gekleed ouder echtpaar. Samen houden ze een grote op stokken gemonteerde ‘loterijprent’ voor ons op, een soort affiche met de te winnen prijzen. Op die ‘prent in de prent’ zien we als een soort Droste-effect opnieuw een afbeelding van het nog te bouwen gasthuis. Een fraai stukje crowdfunding, zou de marketingadviseur van nu zeggen. En een goed idee van de opdrachtgevers om het gewenste pand al in de bebouwing te laten opnemen.

Het net zou een vissersnet kunnen zijn, dat te drogen staat op palen, maar niet onwaarschijnlijk is dat het een vangnet was om konijnen te pakken te krijgen (in de prent zitten de meeste konijnen er ook onder).

Rechts op de zeer onregelmatige en kale zeeduinen staan zowel een bakstenen vuurboet als een houten vuurbaak, waarmee de bewoners dag en nacht rook- en vuursignalen konden afgeven voor de scheepvaart.

Links boven torent boven het dorp de middeleeuwse St. Agneskerk uit,  die bij een hevige storm in november 1741 samen met 36 huizen in zee zou verdwijnen. Egmond ligt namelijk al eeuwen in een kustzone die terugwijkt. Door kustafslag verdwenen hier sinds de Middeleeuwen honderden meters zeereep, waardoor hier een steile ‘afslagkust’ is ontstaan waarbij ook grote hoeveelheden zand van het strand landinwaarts stuiven over de zeereep heen.

De ets van Visscher vormde het voorbeeld voor veel latere schilders, onder wie Jacob van der Heck. Zij lieten de loterijprent weg maar voegden vaak andere elementen toe, zoals een jachtpartij met adelijke heren. De kaalheid van het landschap is niet van eigen waarneming maar komt wellicht dat de vele kleine details van Visscher’s etsnaald niet simpel met verf waren te plagiëren. En waar bij Visscher de gewone burgerman en visser figureert komt bij van der Heck de rijke geworden burger of landjonker in beeld.

Claes Jacobsz van der Heck en medewerkers, Egmond aan Zee, 1635-1650, olieverf op paneel, 33 x 75 cm, Particuliere collectie.

Tijd en seizoen

Het lijkt laat op een nazomerdag met tegenlicht vanuit het zuidwesten, een lage zon met lange schaduwen.

Locatie

Het gezichtspunt van de kunstenaar was ten zuidoosten van het dorp, waar toen en ook nu nog hoog opgestoven duinen liggen. Waarschijnlijk stond hij op een duintop die ook nu de Kaap heet. Het dorp zelf ligt in een laagte met een oriëntatie zuidwest-noordoost.

Natuur en Landschap

Detail stokvisdrogerij ten  noorden van het dorp

Dominant in het destijds welvarende zeedorp, dat Alkmaar van vis voorzag, zijn uiteraard de visserij-activiteiten: de boten op het strand, de netten die te drogen hangen in het duin, maar ook een visdrogerij voor stokvis ten noorden van het dorp.

Detail visser met zijn drogende net

Tot in het dorp zelf zien we nabij een waterput een kleine kudde vee. Hier schapen, die net uit het dorp uit het duin in worden gedreven.

Het tweede dat opvalt is het vele vee. In en om het dorp zien we kleine kuddes schapen en koeien, die weinig vegetatie zullen hebben laten staan in die jaren. De stevige hooibergen in de bebouwing laten zien dat er veel gras uit de omgeving werd geoogst. Ook werd gras (helm) op daken gebruikt als dakbedekking.

Een bijzonder detail is de aanwezigheid van een hek op de zeereep. Niet om badgasten uit het duin te houden en ook niet om vee niet op het stand te laten komen. Hier aan de zuidwestzijde was het waarschijnlijk onderdeel van diverse werken om het voortdurend opstuivende zand te weren dat de straten en huizen van het dorp overpoederde. De structuren met evenwijdige ruggetjes links zijn niet geheel duidelijk, mogelijk is het een oude konijnenwarende (konijnenpark) maar doorgaans lagen die niet zo dicht bij zee.

Detail: herder met schaapskudde en mogelijk ook een geit

Het duin kan als geheel onmogelijk zo kaal zijn geweest als hier wordt getoond, dan had het vee geen voedsel gehad. Zeker wat verder buiten het dorp zal meer vegetatie zijn geweest, maar dat is op de voorstelling niet te zien. Behalve wat struikjes in de zeereep links boven (vlierbosjes?) is  alleen wat gras rechtsonder te vinden en wat minieme begroeiing onderin, bij de paraaf van de kunstenaar die als bloemetje vermomd lijkt.

Behalve de paar sprieten en stuiken is de natuur aanwezig met een prachtige groep konijnen links vooraan. De arcering heeft veel weg van een vangnet.

De vormen van de duinen in het boomloze landschap weerspiegelen hier het samenspel van  mens en natuur. Dat leidde veelal tot een ‘chaotisch windkuilenlandschap’, zoals op deze site beschreven door Rienk Slings, een gevolg van overmatig en onregelmatig gebruik in een fase van ‘roofbouw’.

Niet zichtbaar op de prent maar wel bekend uit beschrijvingen zijn de vele mesthopen incl. de menselijke ontlasting en waarop voor plm. 1850 ook veel visresten, die de stank soms ondragelijk maakten en waar wolken vliegen op af kwamen.

Het gehele landschap lijkt in opbouw, kaalheid en onderdelen sterk op dat in de schilderijen van Jacob van Ruisdael (zie duinbeeld Jacob van Ruisdael, Wijk aan Zee).

Opvallend verschil met het ca 30 jaar later geschilderde Gezicht op Egmond door Jacobs oom Salomon van Ruysdael is de ogenschijnlijke droogte in het werk van Visscher. Een waterput geeft bij hem aan dat het water destijds in het dorp niet aan de oppervlakte reikte. Door de sterke kustafslag is de natuurlijke grondwaterbel onder het duin bij Egmond aan Zee letterlijk aangesneden, gevolgd door een versneld afvloeien van water aan de zeezijde. Van Ruysdael koos misschien (hoewel dat niet klopt met de zelfde horizonhoogte achter de toren) voor een lager gelegen standpunt, met een waterplas en ook iets meer begroeide duinen. Maar wellicht is de waterplas eenvoudig het resultaat van een forse regenbui uit de overdrijvende wolken of een schilderachtig element dat compositie versterkte.

Salomon van Ruysdael:  Egmond aan Zee, ca 1645-1650. Een welvarend gezelschap in een kaal duin op weg naar het dorp dat toen relatief rijk was door de uitstekende afzetmarkt in het achterland.