Duingezicht bij Wijk aan Zee door Jacob van Ruisdael 1660-1670 Fondation Custodia, Collection Frits Lugt, Parijs Zwart krijt, penseel in grijs

Duingezicht bij Wijk aan Zee (1)

Jacob van Ruisdael

1660-1670

Zwart krijt, penseel in grijs

20,1 x 31,8 cm

Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt, inv.nr. 1971-T-4

Duingezicht bij Wijk aan Zee (2) door Jacob van Ruisdael 1660-1670 Hamburger Kunsthalle Zwart krijt, penseel in grijs

Duingezicht bij Wijk aan Zee (2)

Jacob van Ruisdael

1660-1670

Zwart krijt, penseel in grijs

1660 – 1670

20,0 x 31,8 cm

Hamburger Kunsthalle,  inv.-nr. 1917-106

(stond oorspronkelijk (en foutief) bekend als ‘Gezicht op Scheveningen’, zie achterzijde)

De kunstwerken

Na zijn verhuizing van Haarlem naar Amsterdam in 1655 bleef Ruisdael de kuststrook bezoeken om er te tekenen en ideeën te verzamelen voor zijn schilderijen. Op het eerste schetsboekblad (in Parijs) heeft hij met een scherp gepunt zwart krijtje en een fijn penseel in uiterst subtiele nuances het ogenschijnlijk saaie en kale duinlandschap bij Wijk aan Zee weergegeven. Anders dan we bij Ruisdael gewend zijn is de lucht geheel vlak en leeg, een zwak zonlicht accentueert de welvingen van het zand. De huizen van het dorp zijn nauwelijks te onderscheiden in de wat nevelige sfeer van het moment, alleen de kerktoren en de vuurbaak doorbreken de duinrand. Rechts verschijnen nog net een stukje zee en de horizon.

Een tweede tekening (in Hamburg) uit hetzelfde schetsboek toont hetzelfde uitzicht, maar de atmosfeer lijkt helderder en de bebouwing meer gedetailleerd. Ook is rechts wat meer van het strand te zien, met een paar op het land getrokken bomschuiten. Op  beide tekeningen is het duin geheel onbewerkt en slechts gedeeltelijk begroeid.

Opvallend is het ingestorte koor van de 15e eeuwse kerk. Sinds de tachtigjarige oorlog is het beschadigd en in verval geraakt. Waar het beschadigde koor stond is nu een pleintje. De toren heeft geen spits maar een soort houten mast. Tegenwoordig is de toren voorzien van bijna plat dakje.

Het seizoen is onbepaald. Het is nevelig weer, mogelijk door zeemist. De lucht is egaal, er schijnt een zwak en laag zonlicht vanuit het zuiden of zuidoosten.

Locatie(s)

Tekening (1) is mogelijk gemaakt vrij westelijk in de (toentertijd nog aanmerkelijk bredere) Dorpsduinen vanaf een plek die we nu Doolhof noemen. Zie kaart onderaan. Tekening 2 is iets westelijker gemaakt, mogelijk vanaf een hoog duin ter hoogte van het huidige Heliomare ligt, de Kijkberg.

De Middeleeuwse kerktoren van Wijk aan Zee staat er nog steeds. De vuurbaak of vuurboet stond destijds niet op wat tegenwoordig het Vuurbaakduin heet (dit ligt ten zuidwesten van de kerk). Zie ook het schilderij van Cornelis Beelt  (zie hieronder) dat hetzelfde landschap met dezelfde topografische details in hetzelfde decennium toont, maar dan vanaf het strand en volop bedrijvigheid. Het vuurbaak staat bij Ruisdael op tekening 1 hoger dan op tekening 2, die weer correspondeert met het werk van Cornelis Beelt.

Meer naar het oosten (links) zien we op tekening 1 het nu nog terug te vinden duin van het Paasduin (net ten zuidwesten van het dorp) en de duinen achter de Julianaweg (Gaasterbos). Op zee zien we een zeilboot,  een bomschuit. Op tekening 2 meer details van de schepen, want er wordt ons net een blik gegund op het strand. De schepen van Wijk aan Zee lagen aan de noordzijde, op een plek waar een Rel in zee uitstroomde en er meer beschutting was van het duin waar een opening in was.

De tekeningen zijn waarschijnlijk topografisch correct en er plekke getekend, anders dan bijvoorbeeld het schilderij  Landschap met konijnenjacht van dezelfde schilder, dat een compositie is.

Natuur en landschap

Vlakbij de bewoning is het duin het witste en meer nabij het standpunt van de schilder toe wordt de begroeiing geleidelijk aan meer gesloten. Een dergelijke geleidelijke overgang, een gradiënt, past in de theorie van het duingebruik rond zeedorpen. Het plaatje lijkt volgens duinkenner Rienk Slings op een van de meer zachtzinnige, “pastorale fasen” in het gebruik (dit i.t.t. “roofbouwfasen”) van het zeedorp.

Details in de natuur zijn nauwelijks aangegeven. Wat onduidelijke sprieten gras staan rechtsonder. Bomen ontbreken in de dalen en ook van struiken als kruipwilg en duindoorn geen spoor. De vormen van het duin zijn kenmerkend voor een zeer intensief gebruikt zeedorpenlandschap, compleet met chaotische patronen van windkuilen.

Cornelis Beelt ca 1665, Gezicht op Wijk aan Zee. Particuliere Collectie

De gele pijl geeft locatie huidige Vuurbaakduin aan.

Landschapgebruik door bijv. beweiding met vee, zien we evenmin. Het is qua activiteiten een ‘leeg landschap’, wat een mooi verstild beeld oplevert maar haaks staat op het vaak intensieve gebruik van het duin, zoals dat wel spreekt uit het werk van tijd Cornelis Beelt en het werk van C.J. Visscher van Egmond dat juist een veelheid aan landschapsgebruik laat zien.

Heel interessant is dat de tekeningen van Ruisdael een veel lager Paasduin (links achter de kerk)  en ook een lager Vuurbaakduin (zie gele pijl) toont dan dat we vandaag kennen. De theorie dat aan de loefzijde van bewoonde plekken  langs de duinrand en zeedorpen de duinen ‘onnatuurlijk’ hoog worden lijkt hier te worden bevestigd (door steeds weer vastleggen van instuivend zand groeide deze op hun plaats gefixeerde duinen verder omhoog). Het huidige Vuurbaakduin en ook het Paasduin stijgt tegenwoordig bijna boven de kerktoren uit, maar in de 17e eeuw nog niet.

Uitzicht op Wijk aan Zee van Jacob van Ruijsdael bij tekening 1 , ca 350 jaar later, 2016; foto Rolf Roos

360 graden panorama Wijk aan Zee vanaf huidige Paasduin, foto Robert Poutsma, herfst 2015

Blauw: tekening 1; geel tekening 2.

Literatuur:

Seymour Slive, Jacob van Ruisdael. A Complete Catalogue of His Paintings, Drawings and Etchings, New Haven / Londen 2001, pp. 572-573, cat. nrs. D 106 en D 73 (vgl. cat. nr. D 73)

Roel van Gulik, ‘De vuurtoren van Wijk aan Zee’, in Westerheem 61-6 (2012)

(Met dank aan Rienk Slings, Fondation Custodia, Hamburger Kunsthalle)