Jacob Isaakz van Ruisdael Duinlandschap met konijnenjacht

Duinlandschap met konijnenjacht

Jacob van Ruisdael

ca 1650

olieverf op paneel

33,5 x 38 cm

Frans Hals Museum, Haarlem, inv.nr. OS-I-299

Kunsthistorie

Toen Ruisdael dit meesterwerkje schilderde was hij vermoedelijk niet ouder dan twintig jaar. Hij woonde in Haarlem en maakte al zeker drie jaar studietochten door de Kennemerduinen om zich op kleine panelen te oefenen in de overtuigende weergave van allerlei soorten bomen en planten, landschapstypen, luchten, lichtval en soorten weer. Dit werk is als het ware de samenvatting van die vroege natuurstudies.

Vanaf het gezichtspunt van de schilder, een hoog duin, zien we een uitgestrekte vlakte die in weilanden wordt verdeeld door windsingels. Vlak achter de voorste duinzoom duiken uit het het geboomte een paar daken op van woonhuizen, een hooiberg en een standerdmolen. Rechts wordt de vlakte afgesloten door bijna witte zandduinen die het vlakke gebied lijken binnen te dringen, en daarachter zien we nog net een torenspitsje oprijzen tussen de duinen en de zee. Links achter worden de landerijen afgesloten door een uitgestrekt water.
Ruisdael heeft de ruiter in zijn rode jas, de jager, de jachthond en het vluchtende konijn zo gering van formaat gemaakt ten opzichte van de duinrand waarop ze zich bewegen dat het gezicht nog veel wijder lijkt dan het in feite is. Dit is niet uitzonderlijk, het is een kunstgreep die veel schilders destijds toepasten. Niettemin is dit landschap op zichzelf volstrekt voorstelbaar in de smalle strook tussen het Wijkermeer en de zee. Het kerktorentje zou dan ook best dat van Wijk aan Zee kunnen zijn, de huizen aan de duinzoom een bescheiden nederzetting met een eigen korenmolen.

Tijd en seizoen

We staan hier op een licht bewolkte, zomerse dag.

Locatie

De exacte locatie is  niet  duidelijk. Er zijn zeer weinig plekken aan de duinrand met een landinwaarts gelegen duin (het gezichtspunt van de schilder en de plek van de jager) dat zicht geeft op een zuidwaarts lopende duinenrij. Dit zou bij Bergen N.H. kunnen. Een compositie in omgeving Haarlem ligt primair voor de hand. Een mogelijkheid is dat de voorgrond het zeer natte landbouwgebied van het (in die tijd reeds ontgonnen) Heemskerkerduin is, met aan zee de toren van de St.Odolphuskerk te Wijk aan Zee met een spits ( en niet met een laag dakje, zoals heden). In de reacties onder dit artikel komen meer en soms goed beargumenteerde opties naar voren maar leiden tot de conclusie dat hier sprake van een een eigen landschappelijke compositie van op zich reëel bestaande landschappelijke elementen.

Van Jacob van Ruisdael is ook een meer realistische (met correcte topografie) tekening bekend met gezicht op Wijk aan Zee en de kerk als gedeeltelijke ruïne, de realiteit van die dagen.We tonen hier een uitsnede van dit werk dat dateert tussen 1660 en 1670. Dit werk wordt ook op deze site besproken.

Detail van J. van Ruisdael 1660-1670 Fondation Custodia /Collection Frits Lugt, Parijs Wijk aan Zee Penseel in grijs zwart krijt

De (beschadigde) spits is ook fraai te zien om het oudst bekende schilderij van Wijk aan Zee vanaf de zeezijde van Cornelis Beelt, ca 1670. Zie het artikel over dit schilderij.
Pieter Biesboer (2002) geeft geen zicht op de locatie en verwijst naar andere schilderijen met vergelijkbare compositie.

Natuur en landschap

Konijnen zijn niet zichtbaar maar waren door uitzetten en kweken (en bejagen van alle roofdieren incl. honden en katten) in die tijd zeer algemeen. Twee donkere holen waar een jachthond gretig op af lijkt te lopen lijken ongebruikt want missen de fraaie zandwaaiers die konijnen bij actieve holen aan de voet van een hol afzetten. Helmgras (maar weinig uitbundig) is op de voorgrond te zien en de bruintinten met een rode gloed zouden heel goed op de natuurlijke realiteit met wilde duinrozen kunnen wijzen, zeer veel aanwezig in de Kennemerduinen. Een najaarstint. De bomen aan duinvoet laten zich niet goed op naam brengen. In de hagen tussen landbouwpercelen stonden vaak elzen, maar tint en kleur in het schilderij wijzen meer naar grauwe wilg (aan de voet van het stuifduin), eik en abeel.

Landschapgebruik. In het duin was jacht een algemeen voorkomend fenomeen. Bron van vertier en inkomen (voor eigenaren, jachtopzichters, duinmeiers). Van lokale landbouw in het duin is hier geen spoor, wel een kleine dwalende wandelaar (in rood). Achter het duin ligt een coulisselandschap met landbouwpercelen. De vochtige voor veeteelt, de iets beter gedraineerde voor vollegrondstuinbouw (hier niet te zien). Vochtige velden werden ook gebruikt voor het bleken van linnen, zoals op ander werk vaak te zien is.

Processen in het landschap. Ver weg gelegen duinen zijn alle ‘blinkerts’: stuivende en ‘wandelende’ duinmassieven die fraai oplichten. Op dit schilderij zien we verstuivingen op een schaal en locatie die na de 19e eeuw voorbij is, namelijk stuivend duin tot aan (of soms voorbij) de binnenduinrand, zoals ook ter hoogte van het huidige Elswout destijds het geval was, het hoge duin achter het huidige Kraantje Lek in Overveen. De 17e eeuw was (ook) een periode met grote verstuivingen, van stuifduinen die landinwaarts rolden en daar met moeite tot staan werden gebracht.

Literatuur

Pieter Biesboer 2002 Duinlandschap met konijnenjacht (in ‘Jacob van Ruisdael De revolutie van het Hollandse landschap’ door Martina. Sitt&Pieter Biesboer m.m.v. Karten Muller (red.) 2002. Waanders Zwolle).

Links

Duinen en mensen Kennemerland, 2009 (het hoofdstuk waarin dit schilderij is opgenomen)

Frans Hals Museum