Andreas Schelfhout (1787-1870)
Bij de ruïne van Brederode te Santpoort
1844
Olieverf op paneel
32,5 x 41,5 cm
opschrift: l.o.: A. Schelfhout f.
Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. SK-C-219

Kunsthistorie

Naast zijn vele panorama’s (zie bijv. de Stranding van schip bij Scheveningen) heeft Schelfhout ook een aantal gezichten geschilderd waarin één bepaald schilderachtig en bouwvallig bouwwerk het hoofdonderwerp vormt. Die ruïne doet vaak denken aan een bestaand bouwwerk (bijvoorbeeld het Huis te Merwe bij Dordrecht of de oude vuurbaak bij Scheveningen), maar dan steeds weer wat anders bewerkt. Dit schilderij is daarvan een goed voorbeeld. De ruïne van Brederode behoort vanouds tot de merktekens in het landschap rondom Haarlem. Ze is talloze malen getekend en geschilderd, al sinds Jacob van Ruisdael en Meindert Hobbema. Geen wonder dat Schelfhout, met zijn grote bewondering voor Ruisdael, ook dit onderwerp koos. Er bestaan een paar verschillende toepassingen, onder andere een onlangs in de kunsthandel opgedoken schilderij dat een veel breder gezicht in de vallei toont, zonder de toren maar met een standerdmolen.

Andreas Schelfhout, Duinlandschap met de ruïne van Brederode (1839). Particulier bezit

Dit schilderij geeft een wel erg vrije interpretatie van het historische landschap. De vervallen vesting zelf is tamelijk betrouwbaar weergegeven, maar de wat verhoogde ligging in de laaggelegen vallei, de waterpartijen op de voorgrond en verder weg, en ook het doorlopen van de duinen tegen de horizon zijn vrijheden ten behoeve van de compositie. Het hoger plaatsen van een burchtruïne dan ze in feite stond is een stilistische ingreep die Roelant Roghman al twee eeuwen eerder toepaste, in de tekening met Out Haerlem. Hieronder de realiteit van maart 2017, vanuit het maaiveld, de omringende (in de 19e eeuw herstelde) gracht is niet zichtbaar. Ook historisch is er geen grond voor hoge ligging, want de burcht is oorspronkelijk in de laagte van Meer en Berg aangelegd, weliswaar op een zandkop, maar deels omringd door veen (zoals bleek bij boringen in de huidige parkeerplaats ten zuiden van de ruïne, door archeoloog van Velsen, Wim Bosman, mondeling mededeling).

Locatie

De ruïne van Brederode is gelegen ten westen van Santpoort, op de rand van de oude duinen en lager land. In de Middeleeuwen was het sterke slot Brederode van groot strategisch belang. In 1573 werd het door de Spanjaarden totaal verwoest. Na de dood van de laatste heer van Brederode in 1679 verviel het uitgestrekte grondbezit en ook de ruïne aan de Staten van Holland en later aan de Staat der Nederlanden. Tegenwoordig is het een rijksmonument.
Achter lage duintjes, geboomte en resten van een (onzichtbare) slotgracht staat hier het restant van de eens zo trotse burcht. De twee voornaamste bouwlichamen staan hier blijkbaar achter elkaar. We kijken naar het noordoosten. In de verte links voor ons rijst de kerktoren van de Romaanse kerk van Velsen op, waar de heren van Brederode begraven zijn. In werkelijkheid lag deze veel verder weg dan hier getoond en is ook veel ranker.

Tijd en seizoen

Gezien het hoge zonlicht en de volle begroeiing en vele bloemen is het volop zomer, ergens midden op de dag. Het licht lijkt echter van links te komen, dus uit het westen, wat in feite niet goed mogelijk is. Schelfhout heeft hier, zoals wel vaker, gemanipuleerd met de lichtval.

Natuur en landschap

Goed herkenbaar aan de kleurpatronen is een kleine grauwe abeel.

Treffend in dit beeld zijn de vele fraaie geschilderde bomen waarvan de 2 centraal in het beeld  mogelijk (jonge) eiken zijn. Alle bloemen zijn met een enkel lik verf kort aangezet en meer fantasie dan werkelijkheid. Zulke rode rozen bloeien niet in het duin, maar een enkele klaproos in een belopen open rand is natuurlijk goed mogelijk.

Klaprozen?

Fraai detail vormen de grassen (mogelijk duinriet) en andere muurplanten op de toen al eeuwenoude ruïne. Tegenwoordig is het de enige groeiplek van de wilde vorm van muurbloem in het westen van ons land. Helaas ontbreekt bij Schelfhout dit toefje geel op de oude toren, ander hadden we hier de oudste waarneming van deze soort 

Aanzicht vanuit oosten met op voorgrond poortgebouw, omringd door eigen gracht. Dit huidige poortgebouw is rijk aan muurbloemen.